De PVV van Geert Wilders werd gisteren met voorsprong de grootste partij van Nederland. Het is een extreemrechtse partij die de schuld van alle sociale problemen bij de migranten legt, klimaatverandering bagatelliseert en de rechtsstaat aanvalt.

De overwinning van de PVV maakt bovendien deel uit van een nieuwe golf van extreemrechts overal in Europa. Het is dus niet verwonderlijk dat velen denken dat dit wel eens een voorafspiegeling zou kunnen zijn van wat we in juni in Vlaanderen zullen meemaken.

Willen we dat scenario alsnog proberen te vermijden, dan lijkt het in ieder geval aangewezen om lessen te trekken uit wat in Nederland gebeurde. Die lessen blijven trouwens net zo goed van toepassing na een extreemrechtse overwinning. Wanneer de democratie op het spel staat, is de handdoek in de ring gooien namelijk nooit een optie.

1. Migratie: de kopie kan nooit winnen van het origineel

Een eerste vaststelling wanneer we de verkiezingsuitslag in Nederland bekijken, is dat de regeringspartijen VVD, D66, CDA, en CU de grootste verliezers van deze verkiezingen zijn. Opgeteld gaan ze van 78 naar 41 zetels, bijna een halvering dus. Met 37 verloren zetels is het verlies van de regeringspartijen overigens precies even groot als de PVV.

Resultaten van de verkiezingen (Foto: screenshot van allecijfers.nl/verkiezingsuitslagen/nederland/)

Het ongenoegen ten opzichte van het liberale meer-van-hetzelfde beleid is zeer groot, zoveel is duidelijk. Dat hoeft ook niet te verbazen. We sukkelden van de coronacrisis quasi rechtstreeks in een energiecrisis. Of het nu gaat over ecologie, economie, migratie of democratie: het geloof dat we met een verderzetting van het huidige beleid de crisissen die we doormaken kunnen keren, kent in Nederland net als in de rest van Europa, een absoluut dieptepunt.

In een poging om dat ongenoegen te capteren, ging de VVD steeds meer de migranten als zondebok gebruiken. De rechts-liberale partij van premier Rutte liet de regering vallen na een conflict rond het beperken van gezinshereniging en het beperken van het aantal asielzoekers.

Wie de retoriek van extreemrechts overneemt, zal extreemrechts enkel versterken.

De regering laten vallen omwille van een akkoord over migratie om jezelf een anti-migratie-profiel aan te meten; in Vlaanderen weten we al langer hoe dat afloopt. Net zoals de N-VA met haar campagne tegen het VN-migratiepact afgelopen verkiezingen bij ons de overwinning van het Vlaams Belang heeft voorbereid, zo heeft de VVD de overwinning van de PVV voorbereid.

Eens te meer blijkt dat de kopie het nooit kan winnen van het origineel. Wie de retoriek van extreemrechts overneemt in de hoop op die manier stemmen te winnen, zal extreemrechts uiteindelijk enkel versterken.

Niet alleen de VVD, ook de nieuw opgerichte partij NSC van Pieter Omtzigt droeg met het voorstel voor een migratiestop zijn steentje bij aan het anti-migratiesentiment gedurende de Nederlandse verkiezingscampagne. Zelfs de van oorsprong radicaal-linkse partij SP deed een duit in het zakje door van haar verzet tegen arbeidsmigratie een centraal campagnethema te maken.

Het weerwerk tegen extreemrechts moest dus komen van Frans Timmermans, lijsttrekker van een lijst waarin de sociaaldemocratische partij PvdA samenging met GroenLinks.

2. Bestaansonzekerheid: een gebrek aan linkse geloofwaardigheid

Het is opmerkelijk dat naast de PVV en de nieuw opgerichte partij NSC, GroenLinks-PvdA de enige partij is die erop vooruit gaat. Aangezien de samenwerking ontstond met als expliciete bedoeling om een overwinning van extreemrechts tegen te gaan, kan het project toch maar moeilijk als geslaagd worden voorgesteld. Eerder dan stemmen terug te winnen van rechts, lijkt het erop dat GroenLinks-PvdA met het argument voor de ‘strategische stem’ hun groei hebben gerealiseerd ten koste van andere, kleinere, linkse partijen.

Een factor die het voor de linkse samenwerking moeilijk maakte om zich op te werpen als alternatief voor extreemrechts was wellicht het profiel van hun lijsttrekker. Als notoir machtspoliticus, aftredend Eurocommissaris en pleitbezorger van een centrumkoers voor de sociaaldemocratie, is het voor een figuur als Timmermans moeilijk om de verandering waar velen naar zoeken te verpersoonlijken.

Naast migratie was bestaanszekerheid het tweede thema dat centraal stond in de campagne. Hoewel dat de core business van de sociaaldemocratie zou moeten zijn, ontbrak het Timmermans net op dat vlak aan geloofwaardigheid. “De PvdA heeft bestaanszekerheid uit handen gegeven”, zo merkte Hermer Stoel reeds voor de verkiezingen op in Jacobin.

Dat werd pijnlijk duidelijk tijdens een debat tussen Wilders en Timmermans waarbij een chronisch zieke vrouw uit het publiek aangaf dat ze het zogenaamde eigen risico in de zorg niet kon betalen. In Nederland moet je bij ziekte de eerste 385 euro aan medische kosten zelf betalen, pas daarna komt de zorgverzekeraar tussen. Die 385 euro noemt men ‘het eigen risico’. Wie een hogere maandelijkse premie betaalt, hoeft geen eigen risico te dragen, maar dat kunnen veel Nederlanders niet.

Zo ziet het regentisme en salonsocialisme eruit. Je eigen schapen meer dan op het droge en dan passievol oreren over de noden van de kleine mens. pic.twitter.com/3AVxMLzDSy

— Geert Dales (@DalesGeert63675) November 16, 2023

“U wil niet weten hoeveel armoede er is in Nederland, ik kijk om me heen en ik kan wel janken”, aldus de vrouw in kwestie. Terwijl Timmermans probeerde uit te leggen dat dit ‘eigen risico’ enkel stap voor stap naar beneden kan worden gebracht, werd hij hierop frontaal aangevallen door Wilders. “U krijgt 15.000 euro per maand van de Europese Commissie en die mevrouw kan 385 euro niet betalen. En u zegt: laten we even wachten. U kan wachten. Mevrouw kan niet wachten.” Het fragment ging viraal op sociale media.

3. Populisme: veel, maar niet alles begint bij luisteren

Iets anders dat opgemerkt moet worden in datzelfde fragment is hoe het populistische format in het bewuste debat in de kaart speelt van Wilders. Het politiek debat wordt gereduceerd tot het luisteren naar bekommernissen van zogenaamd ‘gewone’ mensen en het vervolgens formuleren van ‘concrete oplossingen’ voor die problemen.

Wat totaal ontbreekt in dat frame is een echt politiek debat over de systemische oorzaken van de problemen die mensen ervaren. Terwijl Wilders zowat alle problemen herleidt tot migratie, blijven zijn tegenstanders steken in een technocratisch verhaal van ‘samen werken aan oplossingen’.

“De politiek heeft onvoldoende naar de zorgen van de mensen geluisterd”, herhaalde VVD-leider Dilan Yesilgöz in haar reactie op de verkiezingsuitslag het inmiddels gekende cliché. “Als je die zorgen niet aanpakt en oplost, dan gaan mensen ergens anders naartoe.”

Veel begint bij luisteren, maar zeker niet alles. Het probleem is namelijk niet zozeer dat de vragen waarmee mensen zitten bij politici niet gekend zijn. Het probleem lijkt eerder het structurele onvermogen van de politiek om antwoorden te bieden. Dat heeft alles te maken met de dominantie van het neoliberale kapitalisme dat de mogelijkheid om vanuit de overheid de richting die de samenleving uitgaat te sturen, drastisch heeft ingeperkt.

Het probleem lijkt eerder het structurele onvermogen van de politiek om antwoorden te bieden

Terwijl men vanop rechts alle problemen in de schoenen van de migranten probeert te schuiven, moeten we vaststellen dat zelfs in Italië, waar extreemrechts aan de macht is, de migratie blijft toenemen. Wanneer het kapitaal goedkope arbeidskrachten vraagt, krijgt die vraag voorrang op de ideologie.

Terwijl men vanop links de mond vol heeft van bestaanszekerheid, weten we dat de strikte normen van het zogenaamde Europees economisch bestuur overheden dwingen om te besparen op publieke diensten en sociale uitgaven en zo steeds meer mensen in armoede te duwen.

Over dat Europees economisch bestuur dat zo bepalend is voor alle beslissingen die op nationaal niveau genomen moeten worden, is er nauwelijks politiek debat. De aanname dat het daarbij gaat om een technische kwestie die aan experten moet worden overgelaten, herleidt onze democratieën tot dieners van de noden van het kapitaal. Die realiteit maakt het eenvoudig voor extreemrechts om te roepen tegen politici dat ze niet luisteren naar de bezorgdheden van de mensen en hun beloftes niet nakomen.

Links-populistische partijen kunnen proberen om het geroep van extreemrechts te overstemmen door nog luider te roepen, maar de ervaring van Syriza in Griekenland leert dat wanneer zij aan de macht komen, ze te maken krijgen met dezelfde structurele beperkingen die het neoliberale kapitalisme aan onze democratieën oplegt.

Conclusie: de noodzaak van een groot verhaal

“Teksten hebben vandaag de dag een kort leven, en de elementen die ze bevatten raken zeer snel bedolven onder lawines van nieuwe teksten. Een gevolg hiervan is dat het publiek debat een cyclisch karakter heeft, en dat dezelfde thema’s periodiek op nagenoeg precies dezelfde manier publiek besproken worden.”

Die toelichting prijkt bovenaan de blog van wijlen Jan Blommaert waarop hij de teksten, die hij gedurende zijn leven publiceerde, verzameld heeft en gratis ter beschikking stelt. De vaststelling dat het publiek debat een cyclisch karakter heeft, is – zoals wel meer van Blommaert zijn vaststellingen – bijzonder pertinent.

Reeds in 2001 besprak Blommaert in zijn boek Ik stel vast hoe het neoliberale kapitalisme de democratische ruimte om beleid te voeren drastisch inperkt, hoe als reactie daarop steeds vaker een populistisch discours wordt gehanteerd, hoe binnen de sociaaldemocratische partijen de socialistische ideologie steeds verder vervangen wordt door wat men ‘haalbaar beleid’ is gaan noemen, hoe de liberale partijen door extreemrechts achterna te lopen op thema’s zoals migratie en veiligheid extreemrechts alleen maar groter maken.

“Men is de ideologische dimensie van democratie aan het vergeten”

“Men is de ideologische dimensie van democratie aan het vergeten en men is democratie aan het reduceren tot een reeks praktijken, vormen, handelingen en discoursen, op zichzelf staand zonder connecties met de rest van het maatschappelijke bestel. Het is dé fout die hier zowel als elders genadeloos en virtuoos wordt uitgebuit door extreemrechts, dat zich daardoor kan vermarkten als de nieuwe democratie. Een democratie die zich niet meer kan verwoorden en motiveren als een ‘groot verhaal’, een ideologie, is een democratie in stervensbegeleiding.” Zo luidt Blommaert zijn conclusie in de laatste zinnen van dat boek.

Willen we de opkomst van extreemrechts stoppen, dan loont het de moeite om die woorden serieus te nemen, het boek te (her)lezen en te zien hoe alle voorspellingen die erin gemaakt werden aan het uitkomen zijn.

Dan zullen we er niet komen met het afgezaagde verhaal dat we moeten ‘luisteren naar de mensen’. Dan zullen we moeten erkennen dat het racisme dat bij brede lagen van de bevolking aanwezig is, niet voortkomt uit een soort van pre-politieke ‘bezorgdheid’. Dat het niet zomaar van nature aanwezig is in de zogenaamde ‘onderbuik’ van onze samenleving, maar dat het een ideologisch wapen is van rechts dat door extreemrechts genadeloos wordt uitgebuit.

Willen we de opkomst van extreemrechts stoppen, dan zullen we moeten erkennen dat om mensen bestaanszekerheid te garanderen het niet zal volstaan naar hen te luisteren en hun bezorgdheden serieus te nemen, maar men zal moeten durven ingaan tegen de structurele dynamieken van het neoliberale kapitalisme. Hetzelfde geldt trouwens voor de aanpak van de ecologische crisis.

Centrumrechtse partijen die de schuld op de migranten steken en centrumlinkse partijen die ideologie hebben ingeruild voor haalbaar beleid, kunnen geen antwoord bieden op de populistische retoriek van extreemrechts. Willen we de opmars van extreemrechts stoppen, dan moeten we de ideologische dimensie van democratie herstellen. Dan is er opnieuw nood aan een groot verhaal over systemen, macht en tegenmacht. Dan moet men opnieuw gaan spreken over emancipatie en de strijd om een nieuw mens- en wereldbeeld.

Dat is een grote uitdaging, maar als er één iets is dat de verkiezingen in Nederland ons duidelijk maken, dan is het wel dat we er met de huidige meer-van-hetzelfde politiek niet gaan komen.

Op donderdag 7 december (20u) organiseert Masereelfonds Antwerpen een gesprek over de verkiezingsuitslag in Nederland in de Peperfabriek, Breughelstraat 31-33, 2018 Antwerpen. Eén van de panelleden is DeWereldMorgen-vrijwilliger Rein van Gisteren.