“De wereldtijd houdt geen rekening met Belgische verkiezingen”, stelt Peter Mertens in het begin van het gesprek wanneer ik hem vraag waarom hij in aanloop naar de verkiezingen een boek uitbrengt over stagflatie en geopolitiek.

Het typeert Mertens als politicus. Wat hij schrijft zijn niet enkele slogans om het profiel van zijn partij scherp te stellen. Het is een ambitieuze poging om grip te krijgen op wat er gaande is in de wereld.

Het moment van uitgave is strategisch gezien wellicht wat ongelukkig. Terwijl de vorige boeken van Mertens toch redelijk wat media-aandacht kregen, lijken de grote media minder geïnteresseerd in Muiterij. Reden te meer voor een uitgebreid interview bij ons.

Waarom nu dit boek?

“Er was de pensioenrevolte in Frankrijk, de summer of discontent in Groot-Brittannië. Tegelijkertijd zie je verkiezingsoverwinningen van extreemrechts in Italië en Nederland. Er beweegt van alles in de buik van Europa, wat politiek nog verschillende kanten op kan.”

“Wat ik wou doen is tonen hoe dat ook verbonden is met wat er tegelijkertijd beweegt in het Zuiden van de planeet. De wereldorde die wij hebben gekend sinds de val van de Berlijnse Muur in 1991, waarna de Verenigde Staten de enige wereldmacht werden, is ten einde aan het komen.”

“Het is in die stofwolk dat staten, maar ook bewegingen een nieuwe weg zoeken.”

Muiterij in het Noorden

Je begint je boek met het verhaal van Kath, een verpleegster in Groot-Brittannië die voor het eerst in haar leven gaat staken. Waarom?

“Ik vind het heel belangrijk om te zien dat heel veel mensen nog steeds in beweging komen.”

Kath zei letterlijk: “Actievoeren zit niet in mijn bloed.” En plots komt ze toch in beweging omdat ze het niet meer trekt, letterlijk. Extra shiften doen en toch niet rondkomen. Vijftien jaar lang geen opslag, terwijl het leven duurder wordt. Collega’s die wegtrekken, de zorg die gewoon uitgekleed wordt. En dan op 15 december 2022 gaat ze samen met heel wat van haar collega’s voor het eerst in haar leven in staking.”

“Ik wou graag het verhaal vertellen van mensen die voor het eerst in hun leven in actie komen.”

Waarom is dat belangrijk?

“Omdat het er veel zijn. Waar ik zelf sterk van verschoot, is dat er meer actiedagen waren tijdens de summer of discontent en de winter of discontent in Groot-Brittannië nu, dan in de roerige jaren 70 en 80 tegen Thatcher.”

“Er kwamen bij de pensioenrevolte in Frankrijk meer mensen in actie dan in mei ‘68”

“Ik ben opgegroeid in die periode van solidariteit met de mijnwerkers. In mijn geheugen heeft die heroïsche strijd van de working class tegen Thatcher een grote plaats. Vandaag zijn er dus meer actiedagen, maar de weerklank is niet even groot. Hetzelfde in Frankrijk waar er bij de pensioenrevolte met 3,6 à 3,8 miljoen mensen meer mensen in actie kwamen dan in mei ‘68.”

Je schrijft in je boek over rentevoeten, stagflatie, en Europese begrotingsregels. Was je voor de toegankelijkheid van je boodschap niet beter bij het verhaal van Kath gebleven?

“Ik vind het belangrijk om het denken over economie te democratiseren, en dat is iets anders dan vereenvoudigen. Dat is de fout die altijd wordt gemaakt. Dat men denkt dat ‘gewone mensen’ simplisten of eencelligen zijn. Ik denk dat de meeste mensen geïnteresseerd zijn in hoe de wereld in elkaar zit.”

“Mensen weten prima wat rente en schuld is, want daar hebben ze mee te maken wanneer ze een lening voor een huis willen aangaan. Natuurlijk is het wel zo dat veel jargon ervoor zorgt dat mensen uitgesloten worden, maar men wordt voortdurend met de realiteit ervan geconfronteerd. Dan lijkt me de uitdaging om op een toegankelijke manier uit te leggen hoe het werkt, al heb je daar wel enige tijd voor nodig.”

Laten we die tijd nemen. Graaiflatie werd gekozen als woord van het jaar, maar wat is dat precies?

“Ik wil gerust De Standaard en Knack bedanken om me het vaderschap van de term te geven, maar in het boek nuanceer ik de term wel een beetje. Het grootbedrijf is altijd op zoek naar hogere winstmarges, het is vandaag niet inhaliger dan anders. Waar het hier specifiek om gaat is dat er met de heropstart van de economie een chaotische situatie ontstaat waarin de prijzen omhoog gedreven worden.”

“Ik denk dat de meeste mensen geïnteresseerd zijn in hoe de wereld in elkaar zit”

“De illegale inval van Rusland in Oekraïne heeft natuurlijk een reële impact gehad op de kosten, waardoor bedrijven hun prijzen konden laten stijgen. Wat buiten beeld werd gehouden, was dat een kleine groep grote monopoliebedrijven niet enkel hun gestegen energiekosten hebben doorgerekend, maar veel meer.”

Kan je een voorbeeld geven?

“Neem ENGIE. Ze produceren elektriciteit voor 35 euro per megawattuur. Dan komt de oorlog in Oekraïne en gaan ze hun elektriciteit verkopen voor 130 euro per megawattuur, terwijl hun kosten met geen cent zijn toegenomen door die oorlog. Ook in de voedingssector zie je bij enkele grote spelers op die manier enorme woekerwinsten.”

Hoe komt het dat zij de prijzen net op dat moment zo konden doen stijgen? Dat ze graag zo veel mogelijk winst willen maken is toch niet nieuw?

“Daar zijn drie belangrijke redenen voor.”

Laten we beginnen bij de eerste.

“De Duitse econome Isabelle Weber heeft onderzocht hoe de economie weer opgestart is na de twee wereldoorlogen. Wat blijkt: de economie is sputterend heropgestart en een aantal bedrijven hebben van de chaos gebruikgemaakt om de prijzen omhoog te duwen. Vervolgens is ze gaan onderzoeken of dat ook gebeurd is bij de heropstart na de coronacrisis en het blijkt heel duidelijk van wel. Dat is dus reden één.”

“Ten tweede is er de klimaatcrisis. Als oogsten mislukken en er dus minder tomaten zijn, dan worden de tomaten duurder. Dat kan iedereen begrijpen en is natuurlijk wel belangrijk. Ten derde is er speculatie op de voedsel- en energiemarkt na de oorlog in Oekraïne.”

Ik heb altijd geleerd dat inflatie te maken heeft met de hoeveelheid geld die in omloop is.

“Dat is de stelling van de neoliberale school van Milton Friedman. Hij zegt dat inflatie altijd een monetaire kwestie is, dat wil zeggen: een probleem met de hoeveelheid geld die in omloop is. Daarom pleiten zij voor hogere rentevoeten. Als je geld lenen duurder maakt, zal er minder geld in omloop komen.”

“Maar als overheden, bedrijven en gezinnen geen geld meer kunnen lenen om te investeren, dan vallen er drie motoren van je economie stil. Het probleem daarmee is dat je zo alle kosten zal laten dragen door de werkende klasse, in de vorm van besparingen op publieke diensten of blokkering van de lonen.”

“En ondertussen doe je niets aan de oorzaken. Door meer of minder geld in omloop te brengen, los je de klimaatcrisis natuurlijk niet op en pak je de speculatie ook niet aan.”

Je citeert de Australische vastgoedbaas, Tim Gurner, die op de vastgoedtop van de Australian Financial Review zei: “We moeten weer pijn zien in de economie?” Is dat wat hij bedoelt?

“Precies. Als je vandaag in de media hoort dat er krapte en te weinig flexibiliteit is op de arbeidsmarkt, dan moet dat de alarmbellen doen rinkelen. Eigenlijk vindt men dat er te weinig werkloosheid is. Men vindt dat een probleem, omdat men dan mensen minder makkelijk kan ontslaan en omdat wie zijn arbeid verkoopt in de onderhandeling nu meer in het voordeel is. Sommigen, zoals Tim Gurner, zijn daar heel duidelijk in: het moet naar een recessie.”

“De economie is de methode, het doel is het hart en de ziel van de natie”

“Dat is trouwens precies wat Thatcher in Groot-Brittannië heeft gedaan. De economie was de methode, maar het doel was het hart en de ziel van de natie veranderen. Het doel was de invloed van de arbeidersbeweging en het collectieve denken in de maatschappij te breken. Of we opnieuw iets gelijkaardigs gaan meemaken, dat hangt natuurlijk af van de krachtsverhoudingen.”

Wat mij opviel in het gedicht voorin je boek is dat er veel beeldspraak in voorkomt die naar een ander tijdperk lijkt te verwijzen. Het gaat over kastelen, orgels, enzoverder.

“Voor de duidelijkheid: ik heb het gedicht niet geschreven. Het is van Sarah Wagemans.”

Dat begrijp ik, maar een kasteel is een zeer fysieke verbeelding van macht. Graaiflatie is dat veel minder. Is macht in het kapitalisme minder zichtbaar?

“Mocht de stelling zijn, zoals Negri en Hardt ooit hebben beweerd, dat macht een beetje overal zit, dan ben ik het daar niet mee eens. Er zijn een aantal grote monopolies die echt gigantisch veel macht hebben, maar ze worden misschien minder in beeld gebracht als machtsinstellingen.”

Muiterij in het Zuiden

De titel van je boek luidt Muiterij, hoe onze wereld kantelt. Waar komt die titel eigenlijk vandaan?

“Hoe onze wereld kantelt, dat verwijst naar het einde van het tijdperk van VS-dominantie. Een van de mensen met wie ik veel gecorrespondeerd heb voor het boek is de Indiase historicus en activist Vijay Prashad. Hij zei me: “Leiderschap brengt verantwoordelijkheid met zich mee.”

“Er is een de facto failliet van de VS als morele en praktische leider van de wereld”

“De nuchtere vaststelling is dat de afgelopen 30 jaar onder het zogenaamde leiderschap van de Verenigde Staten de wereld onveiliger en oorlogszuchtiger is geworden. Er is een de facto failliet van de VS als morele en praktische leider van de wereld.”

En de hoofdtitel?

“Het woord muiterij verwijst dan weer naar een uitspraak van Fiona Hill. Zij is voormalig medewerkster van de Nationale Veiligheidsraad van de Verenigde Staten. Toen zij de uitslag hoorde van de stemming in de Verenigde Naties over het voorstel van sancties tegen Rusland, toen werd ze heel kwaad en zei ze: “dit is muiterij”.”

“Dat vond ik heel symbolisch, want voor het eerst zei meer dan een derde van de landen in de wereld dat wat in Washington gezegd wordt niet langer wet is. Ondertussen is dat gegeven alleen maar uitgebreid. Zo waren er maar twee landen die tegen het voorstel stemden om het embargo tegen Cuba op te heffen: de VS en Israël. Dat zegt zo veel.”

Waarom ben je eigenlijk van oordeel dat de dominantie van de VS een slechte zaak was?

“Omdat de VS hun heerschappij zelf nooit democratisch hebben willen uitvoeren. Het is een imperialistische macht geweest die er alleen maar op aasde om zo goedkoop mogelijk grondstoffen uit het Zuiden van de planeet te halen en de wereldhandel zo te controleren dat zij de vruchten ervan konden plukken. Omdat ze hun militaire tussenkomsten zo organiseerden om hun eigen olie- en handelsbelangen te verdedigen.”

Wat betekent dat concreet?

“De VS hebben na de Tweede Wereldoorlog heel snel de touwtjes in handen genomen van het IMF en de Wereldbank. Dat heeft gigantische gevolgen voor Afrika, Latijns-Amerika en delen van Azië gehad. Zij hebben ervoor gezorgd dat de soevereiniteit van de landen, die na de golf van dekolonisering onafhankelijk werden, beperkt bleef tot een politieke soevereiniteit.”

“Concreet betekent het dat landen als Nigeria, Senegal of Colombia gedwongen werden om exportgewassen te telen. Concreet betekent het dat de biodiversiteit in die landen vernietigd wordt en boeren er wel grote hoeveelheden voedsel produceerden, maar zelf omkwamen van de honger.”

“En diegenen die op een bepaald moment die cyclus wilden doorbreken, van Lumumba in Congo tot Morales in Bolivië, die zijn gewoon omver geworpen door staatsgrepen en interventies.”

Hoe komt het precies dat die economieën zo op export zijn gericht?

“Omdat dit de enige manier was om harde dollars te ontvangen om schulden af te betalen.”

Waar komen die schulden dan vandaan?

“Kijk, het kapitalisme heeft in haar beginfase een dynamiek, ontwikkeling en productieve vooruitgang met zich meegebracht in de Westerse landen. Maar heel die ontwikkeling is gebeurd met geld geaccumuleerd uit 500 jaar slavernij daarvoor. Je kan de opkomst van het kapitalisme niet begrijpen zonder 500 jaar aderlating van het continent Latijns-Amerika en de plundering van het continent Afrika.”

“Na de slavernij is de groei doorgezet door middel van koloniale plundering waarbij alle grondstoffen naar het Noorden werden gevoerd. Na de Tweede Wereldoorlog heb je in het zog van de overwinning op het fascisme een golf van dekolonisering die heel positief is geweest, maar die landen worden wel onafhankelijk in een wereld waarin heel de infrastructuur en het handelssysteem is afgestemd op de Noordelijke metropolen.”

Kan je dat concreet maken?

“Wel, het gaat ook over heel eenvoudige dingen. Er is geen vliegtuig dat gaat van Johannesburg naar Rio de Janeiro. Dat ligt op dezelfde breedtegraad, maar om van Johannesburg naar Rio de Janeiro te gaan moet je eerst langs Europa. Dat is een klein voorbeeld, maar heel de infrastructuur van onze wereld is zo opgebouwd. Alle wegen in Congo leiden naar de haven, terwijl de steden zelf niet met elkaar verbonden zijn. Het gaat over vervoer, transport, communicatie, alles.”

“Om van Johannesburg naar Rio de Janeiro te vliegen moet je eerst langs Europa”

“Die landen moeten in die situatie hun land gaan opbouwen en gaan dus geld lenen om hun economie op te bouwen. Dat is logisch, maar een deel van hun rijkdom blijft dus in handen van het buitenland. En dan zegt bijvoorbeeld Volcker, de voorzitter van de Federal Reserve Bank van New York, in de jaren 80: we gaan de rentevoeten optrekken tot 20 procent. Plots stikten de schuldenlanden in stratosferische leenkosten. En zo krijg je een schuldenspiraal waar je bijna niet meer uitraakt. Plus dan worden er ook nog eens tal van neoliberale voorwaarden aan de leningen gekoppeld.”

“En daarom is wat de BRICS nu doen zo belangrijk.”

Leg uit.

“De BRICS, dat zijn Brazilië, Rusland, India, China en Zuid-Afrika. Die hebben samen de BRICS-bank opgericht, de New Development Bank. Als Nigeria voortaan om een school te bouwen niet langer bij het IMF hoeft aan te kloppen, maar ook voor een andere investeringsbank kan kiezen, dan is dat een game changer.”

“Zeker omdat nu, net als in de jaren 80, opnieuw de rentevoeten omhoog gaan, en daarmee de schulden zullen toenemen.”

Is het risico niet dat we gewoon in een nieuw soort kolonialisme onder leiding van China zullen terechtkomen?

“Neen, ik ben het daar totaal niet mee eens. Het kolonialisme, daar hebben we het daarnet over gehad, is geen exces geweest. Het maakt deel uit van de essentie van het kapitalisme zoals zich dat in het Westen ontwikkeld heeft.”

“Als je kijkt naar de geschiedenis van het Mongoolse rijk of het Chinese rijk, dan is dat economisch, politiek en cultureel gewoon anders. Als er vandaag een alternatief wordt gezocht voor de wereldhandel in dollars, hoe kan je dat nu kolonialisme noemen?”

“Zijn er deals bij die niet ok zijn, dan moet dat natuurlijk aangeklaagd worden. Maar zeggen dat die systematisch gebaseerd zijn op grondstoffenroof, dat is de retoriek die gebruikt wordt om het huidige systeem in stand te houden, is gewoon niet waar.”

In je boek geef je in een grafiek het groeiende aandeel in de wereldeconomie van de BRICS-landen weer. Die groei is redelijk indrukwekkend, maar komt die economische groei bijvoorbeeld in een land als India ook ten goede aan de bevolking?

“Kijk, als de regering van India zegt dat ze het framework van de Verenigde Staten verwerpt, dan heb ik daar respect voor. Betekent dit dat India een linkse regering heeft? Totaal niet. De wereld is complex. De wereld is niet verdeeld tussen de goeien en de slechten. India is daar een goed voorbeeld van: reactionair hindoe-nationalisme, pogroms tegen moslims, echt heel erg rechts.”

“De wereld is niet verdeeld tussen de goeien en de slechten”

“Ik denk dat er muiterij is op twee niveaus. Benedendeks steun ik natuurlijk de strijd van de boeren in India die 388 dagen hebben gestaakt om de privatisering van de landbouwgronden tegen te gaan. Dat is het belangrijkste, maar als er bovendeks botsingen zijn met de huidige wereldorde dan steun ik die muiterij ook.”

Bovendeks en op militair vlak zijn die opkomende landen toch ook niet per se vredelievender? Kijk naar de inval van Rusland in Oekraïne.

“De BRICS zijn op dit moment natuurlijk geen militaire alliantie, maar goed ook.”

“Wij zijn consequent tegen Poetin geweest sinds hij de macht heeft gegrepen en alle rijkdommen in het land heeft uitverkocht. Ook toen hij zijn vuile oorlog in Tsjetsjenië aan het uitvoeren was en hij nog de sauna deelde met Guy Verhofstadt en heel de Europese sociaaldemocratie, ook toen waren wij al tegen Poetin. Rusland is een kapitalistische oligarchenmaatschappij. Echte linkse mensen, socialisten, mensen met wie wij contact hebben in Rusland, die zitten er in de gevangenis.”

Waarin verschilt uw standpunt over de oorlog in Oekraïne dan van die van de andere partijen?

“Kijk, de soevereiniteit van een land is voor mij gewoon heilig. Rusland heeft de internationale wetgeving daarover overtreden. Sommigen praten dat goed, ik ben het daar fundamenteel niet mee eens.”

“Dat gezegd zijnde, moet worden opgemerkt dat er een taboe is om na te denken over wat tot deze oorlog heeft geleid. Ik merk dat we die discussie wel kunnen hebben over hoe de vernedering van Duitsland in het verdrag van Versaille na de Eerste Wereldoorlog mee heeft geleid tot de Tweede Wereldoorlog. Niemand zou er aan denken om degene die die analyse maakt een fan van Hitler te noemen.”

Mensen met wie wij contact hebben in Rusland, die zitten er in de gevangenis

“Maar als we het hebben over de uitbreiding van de NAVO en het feit dat men Rusland is blijven behandelen als een verslagen supermacht die enkel goed is om er grondstoffen uit te putten en niet mag meespelen op het internationale toneel, dan zijn we blijkbaar plots vrienden van Poetin.”

Hoe kijkt u dan naar die oorlog?

“Wij willen niet meegaan in het zwart/wit denken. Er is enerzijds de agenda van Rusland die een regionale supermacht wil blijven spelen en dat op een agressieve en gortige manier doet. En er is anderzijds de agenda van de NAVO die een strategie heeft van uitbreiding van militaire basissen over heel de wereld.”

“Die strategie is ook gericht op het verzwakken van de economie in Europa, wat met de sancties tegen Rusland erg goed gelukt is. Het grootste slachtoffer daarvan is de Europese industriële politiek.”

U pleit voor een meer onafhankelijke koers van Europa. Moet links de verdediger zijn van de Europese industrie?

“Ik ondersteun gewoon elk initiatief dat naar een veelzijdigheid in de wereldhandel gaat, ook op kapitalistisch niveau. Ik denk dat het gevaarlijk wordt als we naar blokken gaan, dat is een prelude van een oorlog op grote schaal en daar word ik echt niet vrolijk van.”

“Dus ja, ik vind het positief als premier De Croo naar India en China gaat. Ja, het is zo ver gekomen dat ik op dit tijdsgewricht voor vrijhandel en diversiteit van handelspartners kies. Ik vind dat Europa niet afhankelijk mag zijn van één supermacht. Niet van de Verenigde Staten, maar ook niet van China, Brazilië of Rusland.”

Versterk je zo ook niet mee de oproepen voor bijvoorbeeld een Europees leger?

“In deze fase steun ik de Verlichte Europese kapitalisten die begrijpen dat Europa de grootste verliezer zal zijn van een Koude Oorlog tussen Amerika en China. Dat deel van de weg lopen we samen, maar er komt een splitsing.”

“Want tegenover het duo-blokdenken, Washington versus Peking, is het trio-blokdenken met de Europese Unie als derde wereldmacht natuurlijk geen antwoord. Met dat project van een grote Europese imperiale macht is niemand gediend, het globale zuiden net zo min als de werkende klasse op het oude continent zelf.”

“Als we dan een onafhankelijke positie uitbouwen, dan wil ik ook wel het debat hebben over democratie. Dan is het not done massaal publiek geld aan grote private monopolies te blijven toekennen, maar komt het erop aan de Europese toekomstsectoren publiek uit te bouwen. Een ongebonden Europa heeft ook eerlijke handel en samenwerking nodig. We hebben geen lithium-, kobalt-, uranium- of waterstofkolonialisme nodig ten behoefte van grote privaatspelers uit Europa. Wil Europa een toekomst uitbouwen, dan zal het zijn relaties moeten baseren op eerlijke handelsakkoorden.”

Waarheen vaart de boot?

Behalve door middel van die metafoor, op welke manieren zijn de muiterij in het Noorden en in het Zuiden nog met elkaar verbonden?

“Ten eerste: de geschiedenis heeft ons allemaal verbonden. Koen Bogaert toont dat mooi aan in zijn boek In het spoor van Fanon. De Franse Revolutie heeft de Haïtiaanse Revolutie geïnspireerd, maar het is ook andersom.”

“De goederen reisden de wereld rond, maar ook de ideeën”

“De goederen reisden de wereld rond, maar ook de ideeën. Sommige krachten in ons land doen alsof ze iets van de Verlichting weten, maar door te doen alsof het een Europees fenomeen is, tonen ze vooral dat ze er niets van begrepen hebben.”

Vandaag is dat niet anders.

“Absoluut. De wereldeconomie is met elkaar verbonden, meer dan ooit. Kijk naar de blokkering van het Suezkanaal en wat voor gevolgen dat wereldwijd heeft. De productieketens zijn vandaag wereldwijd. De producenten van dezelfde auto zijn niet enkel de mensen van Volvo Gent; die zitten over de hele wereld verspreid en allemaal verbonden in hun strijd tegen hetzelfde soort uitbuiting.”

“Diegenen die het productieproces in handen hebben, proberen muren te zetten, maar in die val mogen we niet trappen. Zolang het Zuiden niet vrij is, zal Europa ook niet vrij zijn. Andersom geldt dat trouwens ook. Het is belangrijk dat ze in het Zuiden ook beseffen dat er ook hier mensen zijn die niet rondkomen en dat er ook in het Noorden een gevecht is tussen democratische volksbewegingen en autoritaire paljassen.”

Stel dat de muiterij een succes wordt en dat je het stuur in handen krijgt, welke richting moeten we dan uitvaren? Welk kompas gebruik je?

“Ik denk dat we momenteel richting oorlog aan het varen zijn. Men is richting een clash tussen de VS en China aan het varen. Die clash is economisch al bezig en is men militair aan het voorbereiden. Daar komen dan nog eens de klimaatcrisis en de sociale crisis bij.”

“Ik denk dat er een kentering moet komen op sociaal, ecologisch en democratisch vlak. Ik geloof heel erg in een nieuw soort socialisme. De basis daarvan is dat de bronnen van rijkdom – arbeid en de natuur – gerespecteerd en beschermd moeten worden. Volgens mij betekent dat ook dat een aantal sectoren in handen van de gemeenschap moeten zijn.”

“Ik geloof heel erg in een nieuw soort socialisme”

“Tegelijkertijd denk ik dat veel van die alternatieven maar zullen ontstaan in de beweging van de verandering.”

Hoe bedoel je?

“Kijk bijvoorbeeld naar hoe de MST, de organisatie van landloze boeren in Brazilië, nadenken over agro-ecologie. Ik vind hoe zij dat uitwerken echt wel indrukwekkend. Ik denk dat veel wijsheden op die manier van onderuit moeten groeien.”

“Je kan een aantal grote ideeën aanreiken voor een socialistische maatschappij. Maar de wereld is vrij complex, dus ik geloof echt niet in een blauwdruk van bovenaf. Kijk naar het energievraagstuk. Hoe gebruik je het schaalvoordeel van de zon aan de Middellandse Zee en de wind aan de noordelijke kusten? Hoe combineer je grootschaligheid met een klein grid van stedelijke netwerken.”

“Veel mensen zijn daarmee bezig, maar als je dat collectief vanuit een geplande visie gaat uitbouwen dan kan je daar veel meer mee doen, dan wanneer je het in handen laat van Engie die enkel zo veel mogelijk winst wil maken.”