Toegang tot informatie is een noodzakelijke voorwaarde van een goed functionerende democratie. Vooral in een representatief systeem, zoals het onze, is het van essentieel belang dat burgers zicht hebben op de activiteiten van hun politieke vertegenwoordigers en weten wat de problemen zijn van hun gemeenschap.

Het mag dan ook niet verbazen dat antidemocratische bewegingen zich vaak openlijk verzetten tegen instituten die zich inzetten voor het verschaffen van betrouwbare informatie: de media, academische instellingen en NGO’s. Stuk voor stuk worden ze neergezet als partijdige instellingen in handen van een onbetrouwbare elite, die minachting hebben voor ‘het gewone volk’. Zowel vroeger als nu krijgen zulke theorieën vaak ook een antisemitische bijklank.

Vooral de media bevinden zich op glad ijs. Financieel hebben de oude media het moeilijk door de concurrentie met het internet. Meer dan ooit tevoren kunnen zij het niet riskeren om een deel van hun consumenten van zich te vervreemden. Meer fundamenteel kunnen zij hun job ook enkel doen wanneer er een breed vertrouwen is in de betrouwbaarheid van hun informatie.

Dat brengt ons bij de paradox van de verkiezingen. Enerzijds zijn de verkiezingen hét moment waarop een democratie nood heeft aan informatie. Een hele grote groep mensen, waaronder velen die zich niet dagelijks met politiek kunnen of wensen bezig te houden, zoeken een betrouwbare bron om zich wegwijs te kunnen maken in de partijpolitiek.

Anderzijds zijn de verkiezingen ook hét moment waarop een medium beschuldigd kan en zal worden van partijdigheid. Meer dan ooit zijn mensen op hun hoede voor politieke beïnvloeding en hebben politici er baad bij om gevestigde media te beschuldigen van elitarisme.

De paradox van de verkiezingen lijkt onoverbrugbaar, maar toch heeft de Vlaamse media sinds enkele jaren een antwoord klaar op het vraagstuk hoe ze onpartijdig informatie over politieke partijen kunnen geven: de stemtest.

Een stemtest biedt een overzicht van de standpunten van partijen over bepaalde door het medium gekozen thema’s, waarbij de lezer ook wordt gevraagd zijn mening te geven om zo tot een ‘match’ te komen. Na een inspanning van vijf minuten krijgt de lezer een partij of politicus voorgeschoteld waar ze met gerust hart op kunnen stemmen.

De alomtegenwoordigheid van de stemtest heeft ons veel te zeggen over het politieke moment waarin we ons bevinden. Het doel van dit artikel is om te tonen hoe de stemtest paradigmatisch is voor bepaalde trends binnen de huidige politieke hegemonie. Bij wijze van bondigheid zullen we de analyse reduceren tot een verhaal over twee spelers: de politici en de kiezer.

Particratie en het politieke aanbod

Een eerste politieke trend die de stemtest accentueert is de particratie. Om Frederic Jameson te parafraseren is het makkelijker om ons het einde van de Belgische democratie voor te stellen, dan het einde van de Belgische partijen.

De partijen krijgen buitensporige budgetten, hebben een opvallend grote invloed op hun vertegenwoordigers en blokkeren nieuwe politieke bewegingen. Eerder dan in het parlement, worden de belangrijkste beslissingen genomen binnen en tussen de partijen.

De stemtest is in wezen een zeer fundamenteel partijpolitiek instrument. Het doel is niet om de lezer op de hoogte te brengen van de bestaande politieke dilemma’s en hen aan te sporen hierover na te denken, maar om hen aan te sluiten bij de zeven bestaande antwoorden.

Het kan anders. De test biedt geen overzicht van de meest belangrijke maatschappelijke problemen, maar van de problemen die het best het onderscheid tussen de bestaande partijen aangeven.

Zo is er geen enkele stemtest die het heeft over de crisis in de Belgische gevangenissen. Toch is die crisis een serieus probleem. De Belgische gevangenissen hebben te maken met grootschalige stakingen, een groeiend plaatsgebrek en herhaalde veroordelingen voor schendingen van de mensenrechten van gedetineerden.

Ook worden lezers arbitrair gelimiteerd door hen te laten kiezen tussen de meningen van de partijen. Politieke problemen en meningen die geen plaats hebben in een van de vooraf bepaalde zeven vakjes, krijgen zo het signaal dat er voor hen geen plaats is in de verkiezingen.

De stemtest heeft als uiteindelijke taak om een kiezer – de lezer van het artikel – te linken aan een kandidaat of partij. Vanuit deze opzet is het logisch dat de testen zich op de problemen die het best de verschillen tussen de partijen articuleren. De lezer wordt meegezogen in de – soms zeer minutieuze – meningsverschillen tussen de grote partijen.

Het doel van de media om neutraal te blijven volgt hier een perverse logica. Neutraliteit, in de zin van media die in hun oordeel niet worden beïnvloed door macht of loyaliteit, is duidelijk een meerwaarde voor een medium. Echter, uit angst om beschuldigd te worden van partijdigheid, verzaakt de media in de stemtest haar plicht om de standpunten en het gedrag van de partijen aan kritiek te onderwerpen.

De stemtest impliceert door zijn hokjesdenken dat de grenzen van de democratie zich binnen de verzuilde partijen bevinden. Niet de mening van de kiezer, maar de mening van de partij staat centraal.

Eerder dan de partijen te dwingen hun prioriteiten te verschuiven wanneer zou blijken dat zij ver verwijderd zijn van de bezorgdheden van de gemiddelde kiezer, wordt van de kiezer verwacht dat zij hun mening om pragmatische redenen bijsturen en toch achter een partij gaan staan.

Ideologie en de kiezer

Een tweede trend die de stemtest blootlegt is de moeilijke relatie die wij als samenleving hebben met het begrip ideologie. Ideologie is een concept dat vooral sinds de Tweede Wereldoorlog ontzettend populair is geworden, zowel in de academische wereld als daarbuiten, om politiek gedrag te verklaren.

Meestal verwijst ‘ideologie’ naar een set van onderbewuste en veelal niet gearticuleerde waarden, aannames en verlangens die aan de basis liggen van ons politieke denken en handelen.

Alhoewel iedere individuele persoon hun eigen persoonlijke ideologie heeft, focussen we meestal op de ideologieën van grote groepen, zoals partijen en bewegingen. In het Westen spreekt men meestal over een handjevol ideologieën, waarvan de naam steeds eindigt op de ‘suffix -isme’: liberalisme, socialisme, conservatisme en nationalisme.

Wie politiek gedrag verklaart op basis van termen als ideologie gaat ervan uit dat de meer concrete politieke standpunten, zoals meningen over belastingen en onderwijs, voortkomen uit diepere en abstractere overtuigingen, zoals opvattingen over rechtvaardigheid en vrijheid.

Ook heeft zo’n ideologie-analyse de neiging om te streven naar homogene en consistente opvattingen, die van toepassing zijn op een zo groot mogelijke groep mensen. Vandaar dat men probeert zo veel mogelijk discussies te herleiden tot dezelfde groep ‘ismen’.

Net zoals de bredere politiek, heeft de stemtest een complexe relatie met een op ideologie gefocuste analyse van politiek. Het staat vast dat in een representatieve democratie, zoals de onze, de politicus macht verwerft door een segment van de bevolking te vertegenwoordigen. Wat ‘vertegenwoordiging’ precies wil zeggen is veel minder zeker.

Ideologie biedt een simpel antwoord op deze vraag, dat daarbij ook nog eens mooi in het verlengde ligt van de politieke consensus. Wanneer de ideologie van de vertegenwoordiger zo dicht mogelijk aanleunt bij die van hun electoraat, dan zou de kiezer ervan uit mogen gaan dat de verkozene steeds zal stemmen in lijn met hun eigen opvattingen.

Op het eerste zicht onderschrijft de stemtest dan ook volledig een op ideologie gefocuste analyse van de politiek. Bij sommigen – zoals de test van De Standaard – is het uitdrukkelijke doel om de ideologie van de lezer te achterhalen en zo een ideologische partner te vinden in een van de partijen.

Bij de meeste stemtesten is de focus op ideologie eerder een methodologische aanname. De veronderstelling is dat de lezer op basis van hun al dan niet bewuste ideologische opvattingen over ieder onderwerp een mening kan vormen, mits de problematiek min of meer neutraal wordt uitgelegd. Door al deze verschillende antwoorden te verzamelen gelooft de stemtest uiteindelijk de achterliggende ideologie te kunnen reconstrueren.

Alhoewel de stemtesten in essentie dus een ideologie-analyse van de politiek onderschrijven, hebben ze wel een eigenaardige interpretatie van wat een ideologie exact is. Kenmerkend voor de stemtest is om een grote hoeveelheid politieke discussie over verschillende thema’s zonder context aan de lezer voor te leggen. Ieder debat staat op zichzelf.

Dat maakt het zeer moeilijk om voor de partij of de kiezer een ‘verhaal’ te vertellen met hun keuzes. Zo staat voor Vlaams Belang hun beloftes voor een sociaal vangnet niet los van hun standpunten tegen migranten. Integendeel, hun doel is het transformeren van de migrant in een tweederangsburger door hun verdere exclusie uit de welvaartstaat. Toch brengt ieder antwoord voor een sociaal vangnet de lezer dichter bij een match met Vlaams Belang.

Een ander voorbeeld zijn de vele vragen over het doorvoeren van een straffend klimaatbeleid: het invoeren van nieuwe belastingen en verbieden klimaatvervuilend transport. In isolatie lijken deze maatregelen asociaal, aangezien ze in de praktijk de armsten het hardst treffen. Idealiter zijn deze voorstellen dan ook niet los te denken van een reeks maatregelen die bedoeld zijn om ons openbaar vervoer efficiënter en goedkoper te maken. Alweer staat de stemtest niet toe om hier een verhaal te vertellen.

In een poging de ideologie van mensen meetbaar te maken, verandert de stemtest de partijprogramma’s in optelsommen. Van elkaar geïsoleerde punten worden achteraf opgeteld om tot de ideale keuze te komen. Van verhalen is weinig sprake.

Is dit dan democratie?

Dus wat zegt de stemtest over de huidige stand van zaken in de Belgische politiek? Op het eerste zicht wil de stemtest de illusie scheppen dat de nadruk ligt op de individuele kiezer. Tot vervelens toe is het de kiezer die op een podium wordt geplaatst en hun mening moet geven over iedere mogelijke discussie.

Uiteindelijk blijkt deze focus op de individuele kiezer echter schone schijn. Het doel van de stemtest is niet om de mensen te informeren over prangende problemen of kritiek te uiten op de beloftes van de partijen. Noch is het doel om mensen aan te sporen een eigen visie op de politiek te ontwikkelen of mee te stappen in of kritiek te uiten op de verhalen van de politieke partijen.

De ambitie van de stemtest is bescheiden en tegelijkertijd ongelooflijk ambitieus. In de stemtest wordt kiezen een simpele transactie. Op basis van uit context getrokken vragen en discussies wordt de lezer uiteindelijk steeds aan een van de zeven bestaande opties toegewezen.

Een andere aanpak, waarin burgers worden aangemoedigd na te denken over de politieke problemen van onze tijd en alternatieven te ontwikkelen die kunnen botsen met wat er reeds bestaat, is er niet.

De stemtest gaat uit van een uitermate cynische visie op democratie, waar de inspraak van het volk beperkt blijft tot het goedkeuren van een geringe groep vooraf bepaalde keuzes.

Waarschijnlijk is het antwoord op de vraag waarom juist de stemtest het belangrijkste instrument van de media is geworden in tijden van verkiezingen echter nog ongemakkelijker. Het zijn niet de grote theorieën over het belang van neutraliteit of noties van democratie die tot de populariteit van de testen hebben geleid.

Nee, de realiteit is dat de stemtest zo populair is omdat hij zo leuk is. Partijpolitiek wordt erin gereduceerd tot een leuk en vooral interactief spelletje, wat resulteert in meer ‘clicks’ op sociale media. Het draait niet om diepe politieke reflectie, maar om aandacht, wat de populariteit van de stemtest stimuleert.