Begin van een veel grotere oorlog?

Een nieuw-oude geest spookt door Europa: oorlog. Europa is het meest gewelddadige continent ter wereld, kijk maar naar het aantal oorlogsslachtoffers van de voorbije honderd jaar. We hoeven niet zover terug te gaan in de geschiedenis.

Zonder de vele doden te vergeten die vielen tijdens de godsdienstoorlogen in Europa en in de Europese kolonies, stevent Europa af op een nieuwe oorlog. Tachtig jaar na de Tweede Wereldoorlog, het meest gewelddadige conflict tot nu toe met zo’n tachtig miljoen doden, kan de komende oorlog nog dodelijker zijn.

Alle vorige conflicten begonnen blijkbaar zonder dat daar een robuuste aanleiding voor was en steeds dacht men dat ze maar van korte duur zouden zijn.

Bij alle vorige conflicten in Europa dacht men dat ze maar van korte duur zouden zijn.

In het begin kabbelde het leven van het grootste deel van de welgestelde bevolking gewoon verder. Ze gingen winkelen, ze gingen naar theater, ze lazen de krant, ze gingen op vakantie en ze genoten ervan om over politiek te babbelen en op een terrasje te gaan zitten en te roddelen.

Wanneer er ergens een plaatselijk gewelddadig conflict ontstond, ging men er over het algemeen van uit dat dat ook plaatselijk zou worden opgelost.

Guernica is een schilderij van Picasso uit 1937. Het toont het bombardement op Guernica (1937) tijdens de Spaanse Burgeroorlog, waarbij de stad grotendeels werd vernield. Foto: Robert Huffstutter, Flickr / CC BY-NC 2.0

Zo waren er maar heel weinig mensen, inclusief politici, die dachten dat de Spaanse Burgeroorlog (1936-1939) en zijn vijfhonderdduizend doden de voorbode zouden zijn van een veel grotere oorlog – de Tweede Wereldoorlog – ook al waren de omstandigheden daar wel naar.

Het is legitiem om ons af te vragen of de huidige oorlog tussen Rusland en Oekraïne niet de voorbode is van een nieuwe, veel grotere oorlog.

Ook al weten we dat de geschiedenis zich niet herhaalt, toch is het legitiem om ons af te vragen of de huidige oorlog tussen Rusland en Oekraïne niet de voorbode is van een nieuwe, veel grotere oorlog.

De rechtse dominantie

De tekenen dat er mogelijk een groter gevaar daagt aan de horizon, stapelen zich op. Zowel in de publieke opinie als in het politieke discours dat de overhand heeft, duiken twee tegengestelde symptomen op die duiden op de aanwezigheid van dit gevaar.

Enerzijds behouden de conservatieve politieke krachten hun greep op het ideologische initiatief en op hun bevoorrechte positie in de media. Zij polariseren en manifesteren zich als vijanden van complexiteit en rustige argumentatie. Zij gebruiken extreem agressieve taal en roepen op tot haat.

Zij hebben geen last van de dubbele moraal waarmee zij commentaar leveren op conflicten en de daarbij horende dodentol (bij voorbeeld, de manier waarop zij spreken over de doden in Oekraïne en in Palestina), en liggen ook niet wakker van de schijnheiligheid waarmee zij verwijzen naar waarden die zij in de praktijk zelf met de voeten treden (zij benadrukken de corruptie van hun tegenstanders om de corruptie in eigen rangen verborgen te houden).

In deze aanhoudende stroom van conservatieve meningen lopen rechtse en uiterst rechtse standpunten steeds meer door elkaar, waarbij de grootste dynamiek – die van de getolereerde agressiviteit – van uiterst rechts komt.

Het opzet is om een beeld neer te zetten van een vijand die geëlimineerd moet worden. Eliminatie door woorden maakt de publieke opinie vatbaar voor eliminatie door daden. Hoewel er in een democratie geen interne vijanden zijn, alleen tegenstanders, wordt de oorlogslogica op een verraderlijke manier omgezet naar vermeende interne vijanden, wier stem eerst het zwijgen moet worden opgelegd.

Eliminatie door woorden maakt de publieke opinie vatbaar voor eliminatie door daden.

In parlementen domineren conservatieve krachten het politieke initiatief; terwijl linkse krachten, die zoekende zijn of verloren lopen in ideologische labyrinten of ingewikkelde berekeningen over mogelijke electorale gevolgen, terugvallen op een even verlammend als onbegrijpelijk defensieve houding.

Net als in de jaren dertig wordt de verdediging van het fascisme gemaakt in naam van de democratie; de verdediging van de oorlog wordt gemaakt in naam van de vrede.

Krachtige democratie nodig

Maar deze politiek-ideologische sfeer wordt gesignaleerd door een tegenovergesteld symptoom. De meest oplettende waarnemers of commentatoren zijn zich bewust van het spook dat door Europa waart en zijn het verrassend eens in hun bekommernissen.

Ik merk dat ik me sinds kort terugvind in analyses van commentatoren die ik altijd heb beschouwd als behorend tot een andere politieke familie dan de mijne. Ik bedoel conservatieve, gematigd rechtse commentatoren.

Wat we gemeen hebben, is dat we een onderscheid maken tussen thema’s aangaande oorlog en vrede en thema’s aangaande democratie. We kunnen van mening verschillen over het eerste en convergeren over het laatste.

We zijn het er allemaal over eens dat alleen de versterking van de democratie in Europa kan leiden tot de beheersing van het conflict tussen Rusland en Oekraïne en, idealiter, tot een vreedzame oplossing. Zonder een krachtige democratie zal Europa blijven slaapwandelen in de richting van een nieuwe oorlog en zijn eigen vernietiging.

Zonder een krachtige democratie zal Europa blijven slaapwandelen in de richting van een nieuwe oorlog en zijn eigen vernietiging.

Is er nog tijd om een catastrofe te voorkomen? Ik zou ja willen zeggen, maar ik kan het niet. De signalen zijn zeer zorgwekkend.

Ten eerste is er de wereldwijde groep van extreemrechts, die gestuurd en gefinancierd wordt door dezelfde belangen die in Davos[1] bijeenkomen om hun zaken te regelen. In de jaren dertig waren zij veel banger voor het communisme dan voor het fascisme.

Vandaag, zonder de communistische dreiging, zijn zij bang voor de opstand van de verarmde massa’s en stellen zij gewelddadige repressie door politie en leger als enige reactie voorop.

Hun stem in het parlementair wordt vertolkt door extreemrechts. Interne oorlog en externe oorlog zijn de twee gezichten van hetzelfde monster, en de wapenindustrie heeft evenveel baat bij beide.

Nucleaire Holocaust?

Ten tweede lijkt de oorlog in Oekraïne beperkter dan hij in werkelijkheid is. De gesel die momenteel de vlakten teistert waar tachtig jaar geleden zoveel duizenden onschuldigen (voornamelijk joden) stierven, lijkt erg op zelfkastijding.

Rusland tot aan de Oeral is net zo Europees als Oekraïne, en met deze illegale oorlog vernietigt Rusland niet alleen onschuldige levens, waarvan er zovelen Russisch spreken, maar ook de infrastructuur die het zelf heeft gebouwd toen het nog de Sovjet-Unie was.

Zij zijn bang voor de opstand van de verarmde massa’s en stellen gewelddadige repressie door politie en leger als enige reactie voorop.

De geschiedenis en de etnisch-culturele identiteiten van de twee landen zijn meer met elkaar verweven dan met eender welk ander land dat ooit Oekraïne heeft bezet of het nu steunt. Oekraïne en Rusland hebben allebei veel meer democratie nodig, zodat ze een einde kunnen maken aan de oorlog en een vrede kunnen opbouwen die voor beide eervol is.

Ondertekening van het Verdrag van Versailles (1919). Foto: Thomas Hawk, Flickr / CC BY-NC 2.0

Europa reikt veel verder dan tot waar de ogen van Brussel reiken. In het hoofdkwartier van de Europese Commissie of van de NAVO overheerst de vredeslogica van het Verdrag van Versailles van 1919, niet die van het Congres van Wenen van 1815.

De eerste vernederde de verslagen macht (Duitsland) en die vernedering leidde twintig jaar later tot een nieuwe oorlog. De laatste behandelde de verslagen macht (Napoleontisch Frankrijk) met eerbied en garandeerde een eeuw van vrede in Europa.

De vrede die vandaag wordt voorgesteld, is die van het Verdrag van Versailles. Zij gaat uit van de totale nederlaag van Rusland, net zoals Hitler het zich had voorgesteld toen hij in 1941 de Sovjet-Unie binnenviel.

Zelfs in de veronderstelling dat dit gebeurt binnen de context van een conventionele oorlog, is het gemakkelijk te voorspellen dat, als de verliezende macht kernwapens heeft, ze niet zal aarzelen om die te gebruiken. Dan komt er een nucleaire holocaust.

Het is gemakkelijk te voorspellen dat als de verliezende macht kernwapens heeft, ze niet zal aarzelen om die te gebruiken.

In hun berekeningen houden neo-conservatieven van de VS al rekening met deze mogelijkheid in de blinde overtuiging dat het zich allemaal duizenden kilometers ver van hun grenzen zal afspelen. De VS eerst … en laatst. Het is heel goed mogelijk dat zij al nadenken over een nieuw Marshallplan, dit keer om het radioactief afval op te slaan dat zich heeft opgehoopt in de ruïnes van Europa.

Rusland maakt deel uit van Europa

Zonder Rusland is Europa de helft van zichzelf, economisch en cultureel. De geschiedenis leert dat een rijk in verval altijd probeert om zijn invloedzones mee te slepen om zo het eigen verval te vertragen.

De grootste illusie die de informatieoorlog het afgelopen jaar aan de Europeanen heeft verkocht, is dat Europa, eenmaal dat het Rusland geamputeerd heeft, zijn integriteit zal kunnen herwinnen met een transplantatie uit de VS. Het moet gezegd: de VS weten hoe zij hun belangen moeten verdedigen!

Boaventura de Sousa Santos is emeritus hoogleraar sociologie aan de School of Economics, University of Coimbra (Portugal), Distinguished Legal Scholar aan de University of Wisconsin-Madison Law School en Global Legal Scholar aan de University of Warwick. Hij is directeur van het Centrum voor Sociale Studies aan de Universiteit van Coimbra en wetenschappelijk coördinator van het Permanent Observatorium van de Portugese Justitie.

Dit is de vertaling van Farewell to Europe? The war between Russia and Ukraine is a much wider was.
Vertaling: Marleen Bosmans

Note:

[1] Het World Economic Forum (Wereld Economisch Forum of WEF) is een jaarlijkse bijeenkomst van de kapitalistische elite van de wereld. Die bijeenkomst vindt plaats in Davos, Zwitserland in de maand januari. (nvdr)