Carlos Matos Gomes is een van de meest gerespecteerde militaire officieren en geschiedkundigen van de koloniale oorlog. Hij is geboren in 1946 in Ribatejo, Portugal. Zijn militaire carriere startte in 1963. Hij was van dienst tijdens de koloniale oorlog in Mozambique, Angola en Guinée bij de speciale troepen van de Commandos.
In Guinée-Bissau was hij een van de stichters van de Beweging van de Kapiteinen en heeft hij deelgenomen aan het eerste coordinatiecomité van de Beweging van de Strijdkrachten (MFA). Actief als militair tot in 2003, is hij huidig reservekolonel. Sinds 1982 leidt hij eveneens een litteraire carriere onder de pseudoniem van Carlos Vale Ferraz.
De koloniale kwestie was de kern van de staatsgreep van 25 april 1974 tegen het fascistische regime van Portugal, want de militairen wisten beter dan wie ook dat zij de oorlogen tegen de bevrijdingsbewegingen in Angola, Mozambique en Guinée-Bissau niet konden winnen.
Hoe heeft een militair als u, kolonel, die in die periode vocht als kapitein in Guinee, van de ene dag op de andere kunnen “terechtkomen in het kamp van de tegenstander” en overslaan van de verdediging van naar de oppositie tegen het kolonialisme? Hoe kwam u ertoe deel te nemen aan de voorbereiding en de uitvoering van de staatsgreep van 25 april als lid van de MFA (Beweging van de Strijdkrachten), die de staatsgreep heeft uitgevoerd en het land gedurende meerdere jaren bestuurd heeft?
Matos Gomes: “Heel wel bedankt om mij de kans te geven te spreken over 25 april in Portugal en over de grote politieke, strategische en sociale veranderingen die hebben plaatsgegrepen niet alleen in Portugal, maar ook in de wereld, ten gevolge van de staatsgreep van de Portugese kapiteins.”
“De koloniale kwestie was de kern van de Portugese politiek sedert de 19de eeuw, toen de kolonisatieakkoorden van de conferentie van Berlijn van 1884-85 [waarin Afrika werd verdeeld onder de Europese machten] werden getekend. Het kolonialisme was de kern van de Europese politiek sinds die datum tot de Tweede Wereldoorlog.”
“De dekolonisatie heeft slechts plaatsgegrepen na de perikelen van Europa tijdens de Tweede Wereldoorlog. Portugal was de enige koloniale macht die tegelijkertijd geen industriele macht was. Het gebruikte zijn kolonies dus enkel om zijn soevereiniteit te tonen en zijn wisselwaarden, zijn ‘grondstoffen’, te gebruiken in zijn internationale relaties, vooral in moeilijke periodes.”
“Ons regime voelde dat het nodig was de kolonies te behouden, maar, langs de andere kant werd het algemene recht van de volkeren – erkend na de Tweede Wereldoorlog – om hun eigen toekomst te kiezen, ingevoerd. Het bewustwordingsproces van mijn generatie en van de kapiteins van april was een voortdurend leerproces dat van dichtbij het bewustwordingsproces van de maatschappij in het algemeen gevolgd heeft.”
Was de verandering van houding van de militairen in april 1974 eerder rationeel, namelijk dat zij voelden dat zij de oorlogen niet konden winnen, of was die ook emotioneel, namelijk dat ze beslisten solidair te zijn met de bevrijdingsbewegingen die voor hun onafhankelijkheid vochtten?
“Het gaat voornamelijk om een rationeel bewustwordingsproces. Als militairen naar de oorlog trekken, nemen zij hun beslissingen op rationele manier. Wat irrationeel was, was de stellingname van de regering. De beslissing van de kapitein in april 1974 om de regering omver te werpen en de voorbereidingen van deze omverwerping waren eveneens rationeel.”
Maar zelfs na de onafhankelijkheidsverklaring van Guinée-Bissau, toen u nog kapitein was en in Guinée gestationeerd was, hebt u verder gevochten voor het behoud van de kolonie door de Portugezen!
“In die periode vochten de troepen in Guinée niet om de oorlog te winnen, maar om die niet te verliezen. In andere woorden, om tijd te winnen om aan de politieke machten de tijd te geven om een oplossing tegen de oorlog te vinden.”
“Het feit dat een dergelijke oorlog niet kon gewonnen worden maakte reeds deel uit van de Portugese militaire doctrine. Volgens het handboek van de subversieve oorlogen, gebaseerd op de ervaringen van de Fransen en de Britten, werden de subversieve oorlogen gedefinieerd als imminente politieke oorlogen.”
“Dat is de reden waarom de acties om die oorlogen op te lossen politiek moesten zijn. De breuk tussen de militairen en de Portugese politieke macht is ontstaan omdat de politieke macht onbekwaam was om oplossingen te vinden.”
Wat betekent de Anjerrevolutie in Portugal voor u?
“De dekolonisatie is fundamenteel, zij is verbonden aan het algemene begrip van Vrijheid. De vrijheid was essentieel voor de volkeren van de kolonies om hun eigen toekomst te kunnen bepalen, En wat eveneens essentieel was, was dat de Portugezen moesten kunnen beslissen over een maatschappijmodel waarin zij beter zouden kunnen leven dan tevoren – wat te maken heeft met ontwikkeling.”
“De Anjerrevolutie van 25 april heeft plaatsgegrepen op een moment van de Europese en wereldgeschiedenis waarin het neoliberalisme zich aan het vestigen was, en was dus totaal tegengesteld aan de modellen van laissez-faire, laissez-passer, van het individualisme, van de inkrimping van de macht van de staat en ook van de rol van de staat in de maatschappij. En het is dat model dat vandaag geldende is en dat gereproduceerd, geprojecteerd en verkocht wordt door de grote machines die het denken produceren. Vandaag is het enige denken gericht op de kwestie van de vrijheid.”
“Het fascisme, het salazarisme was een laf, ouderwets, bijna middeleeuws regime. Maar na 25 april zijn de jonge Portugezen begonnen toenadering te zoeken tot de jonge Europeanen, en de Portugese arbeiders tot de arbeiders van de rest van Europa. De Anjerrevolutie van 25 april heeft dus gebroken met een traditie van 500 jaar in Portugal – een traditie van 500 jaar buiten Europa – en heeft Portugal teruggebracht naar Europa.”
“De Anjerrevolutie van 25 april heeft ook een andere belangrijke rol gespeeld, namelijk de bevrijding van de volkeren van twee andere dictaturen die nog bestonden: de Spaanse dictatuur en de Griekse dictatuur. Later heeft 25 april ook een zeer belangrijke rol gespeeld in de afschaffing van de apartheid in Zuid-Afrika.”
Gedurende revoluties gebeurt het dikwijls (bijna altijd, eigenlijk), dat buitenlandse machten tussenkomen. Wat kan u ons concreet zeggen over de tussenkomst van de Verenigde Staten van Amerika, Duitsland en de Sovjet-Unie van die tijd in het revolutionaire proces in Portugal?
“Een van de factoren van het slagen van de staatsgreep van 25 april was het feit dat, in tegenstelling tot wat zich gewoonlijk afspeelde in Portugal, het om een exclusief militaire staatsgreep ging, dit wil zeggen dat er geen tussenkomst was van civiele bewegingen zoals dit wel het geval was geweest tijdens de staatsgreepspoging van Humberto Delgado of andere pogingen tot staatsgreep in Portugal na de Tweede Wereldoorlog.”
“Het actieprogramma werd in het geheim opgesteld door een kleine groep militairen en dit heeft toegelaten de militaire actie in gang te zetten zonder het medeweten van politieke bewegingen – en dus van buitenlandse machten die aan hen verbonden waren.”
“En toen werd er een opvolgingsgroep van de Portugese revolutie geschapen, bestaande uit Willy Brandt (Duitsland), Giscard d’Estaing (Frankrijk) en James Callaghan (Verenigd Koninkrijk), die de drie grote Europese machten vertegenwoordigden, en het is toen dat ook de rol van de Sovjet-Unie onderhandeld werd met president Gerald Ford (Verenigde Staten). Allen hadden ze min of meer het volgende te zeggen: ‘Portugal moet een identiek politiek model hebben als dat van de andere Europese landen’.”
Er bestond dus een complot tussen de Europese machten, en tussen deze laatste en de Sovjet-Unie! Maar was de Sovjet-Unie echt akkoord dat Portugal moest geintegreerd worden in het Westerse, kapitalistische en neoliberale Europa?
“De Sovjet-Unie, zoals elke grootmacht, werd bestuurd door strategische redeneringen en niet door doctrines. Het is geen kwestie van geloof, van goedheid of van slechtheid; de politiek kan niet verzoend worden met de moraal. De Sovjet-Unie wist klaar en duidelijk dat Portugal de Westerse grens was van Europa, dat het om een Amerikaanse basis ging. En wat onderhandeld werd in 1975 was een samenwerkingsverdrag en goede relaties tussen de twee grote machtsblokken.”
“Noch de Verenigde Staten noch de Sovjet-Unie wilden dus een wereldcrisis riskeren omwille van een klein landje als Portugal. En daarom hebben zij een compromis gevonden op 25 november : ‘Laat ons een burgerlijke en neoliberale democratie bewaren in Portugal, laat ons Spanje niet afschrikken (dat reeds een middelgrote macht was in Europa) en laat ons Portugal onder bedwang houden om te vermijden dat de Portugese virus zich verspreidt naar Spanje en misschien naar de rest van Europa.'”
En zo is de staatsgreep van 25 november, die om zo te zeggen de ‘contra-revolutie’ vertegenwoordigt die een eind maakte aan de Anjerrevolutie, het resultaat van een internationaal complot bedoeld om het toekomstig traject van Portugal vast te leggen ! Bijgevolg zijn het niet de Portugezen die over hun eigen toekomst beslist hebben, nietwaar?
“Wat er gebeurd is, is een combinatie van inspanningen tussen de nieuwe politieke krachten die zich ontwikkeld hebben in Portugal na 25 april en de internationale krachten met wie zij verbonden waren. Dit is duidelijk te zien in het geval van de socialistische partij van Mário Soares, van de communistische partij van Freitas do Amaral, en van Sá Carneiro (verbonden met de christendemocraten en met de conservatieve partijen van Europa, die minder belangrijk waren in Portugal in die periode).”
“En het is deze combinatie die tot vandaag verder bestaat: de integratie van Portugal in de Europese Unie, zijn vertegenwoordiging in de grote internationale conflicten, zijn deelname in de grote organisaties zoals de Verenigde naties, de NAVO en, later, de Europese Unie.”
“Dit is wat, bijvoorbeeld, ook gebeurd is met de Dominicaanse Republiek, met de Grieken en hun band met Joegoslavië, met Afrikaanse leiders zoals die van Congo die enkel voor hun onafhankelijkheid vochten en die daarna vervangen werden. De ‘communistische boeman’ is een vorm van propaganda die ook in Portugal werd gebruikt en die niet nieuw is. Maar hij heeft opnieuw gewerkt in de grote media, die de publieke opinie manipuleren en boetseren.”
Voor 25 november bestond er dus geen door extreem links geplande staatsgreep?
“Er bestond geen commando of leiding, geen plan, en nog minder een inzet van troepen om een dergelijke staatsgreep te verwezenlijken. Het zijn dingen die nooit hebben bestaan! Dit werd allemaal duidelijk gefabriceerd, toen de stafchef van de Portugese luchtmacht alle vliegtuigen van de luchtmacht heeft verzameld op een enkele basis van de NATO, in Cortegaça (Ovar), tussen Aveiro en Porto, en ook toen troepen werden aangeworven voor de Comandos (vroegere koloniale strijders, die het meest zichtbare deel van 25 november hebben uitgevoerd).”
“Dit heeft de rest van de wereld, die niet aan deze orde is ondergeschikt, ertoe geleid te besluten dat Portugal niets bijzonders meer voorstelde – en ze hebben gestopt met Portugal te betrekken in hun beleid. Waarom zouden Angola of Brazilie een bevoordeelde relatie met Portugal hebben als ons buitenlands beleid dat van de Verenigde Staten is, onder andere wat de grote conflicten betreft? Het was zo wat betreft Serbie, Irak en Libie, het is nu zo wat betreft Oekraine en Gaza, en het is ook zo wat betreft Mali, waar Portugal enkel de belangen van Frankrijk en van de Europese Unie vertegenwoordigt.”
“Al deze landen staan in rechtstreeks contact met de centra van de wereld, zij het in Washington of in Brussel, en Portugal is een kleine pion zonder speciale waarde in de internationale relaties.”
“Toen de oorlog herbegonnen is in Angola, waren er daar slechts ongeveer 80.000 kolonisten van Portugese oorsprong en ongeveer 35.000 in Mozambique. En het is maar tijdens de oorlog dat het aantal kolonisten op belangrijke manier gestegen is, zodanig dat zij grotendeels van recente oorsprong waren en enkel zeer oppervlakkige wortels in deze gebieden hadden.”
“Toen zij naar Portugal terugkeerden, hebben zij de ervaring gereproduceerd die zij verworven hadden toen zij naar deze kolonies vertrokken waren. En zij hebben nieuwe factoren van politiek en sociaal dynamisme, en zelfs van gedragshouding, hier in Portugal geïntroduceerd.”
“Maar er is ook een ander belangrijk aspect, namelijk dat van wrevel : zij hadden gehoopt een beter leven op te starten in de kolonies, en deze hoop werd gesnoeid met de dekolonisatie, zodat zij de neiging hebben gehad de schuld te steken op het regime (dat de onafhankelijkheid toegelaten had) voor het verlies van hun dromen en hun hebben.”
“En daarom hebben zij gereageerd met hun steun aan bewegingen die op de een of andere manier gunstig gesteld waren tegenover het kolonialisme. Maar ik denk dat de huidige fenomenen van extreem rechts radicalisme in Portugal niet gebaseerd zijn op die groepen, onder andere omdat er een of twee generaties zijn gepasseerd. De generatie van de gerepatrieerden heeft zich relatief goed geïntegreerd in de Portugese maatschappij.”
Deze tekst verscheen op Pressenza. Vertaling Roos De Witte
Steun voor een nieuwe website
We hebben uw hulp nodig voor een essentiële opfrissing van de website. Om die interactiever, sneller en gebruiksvriendelijker te maken hebben we 30.000 euro nodig. Elke bijdrage, groot of klein, helpt. Met uw donatie ondersteunt u onafhankelijke journalistiek die de verhalen blijft brengen die er echt toe doen. Laat uw hart spreken.
