Op 1 januari 1994 trad het vrijhandelsverdrag North American Free Trade Agreement (NAFTA) in werking dat president George Bush senior had onderhandeld en ondertekend met Mexicaans president Carlos Salinas en Canadees eerste minister Brian Mulroney twee jaar eerder op 7 oktober 1992.

Op dezelfde dag begon een opstand tegen dit verdrag en tegen de sociale uitbuiting in de Mexicaanse deelstaat Chiapas, in het uiterste zuiden aan de grens met Guatemala. Die noemden zich het Ejército Zapatista de Liberación Nacional (EZLN – Zapatista Leger van Nationale Bevrijding) naar legendarisch revolutionair leider Emiliano Zapata (meer daarover verder in dit artikel).

Het was een enorme symbolische nederlaag voor de verdedigers van NAFTA-vrijhandel. Dat verdrag moest de drukvorm worden voor de installering van vrijhandel over heel de wereld vijf jaar na het einde van de Koude Oorlog. De échte Koude Oorlog tegen het sociaal verzet van het Zuiden tegen de economische uitbuiting door het Noorden was echter niet voorbij. Maar eerst een historische schets van de context van 1994.

Van Canada en Mexico…

De officiële bedoeling van het NAFTA-verdrag was het verwijderen van alle barrières voor de handel tussen de drie landen. Het was in feite een uitbreiding van het bestaande handelsverdrag van 1988 tussen Canada en de VS.

President Salinas, president George Bush senior en eerste minister Brian Mulroney kijken triomfantelijk toe op de ondertekening van NAFTA op 7 oktober 1992. Foto: David Valdez/Public Domain

NAFTA was tevens bedoeld als eerste stap in het uitbreiden van heel Latijns-Amerika tot één gemeenschappelijke vrijhandelszone. De naam ‘vrijhandelsverdrag’ is enigszins misleidend omdat het in werkelijkheid niet gaat over de vrijheid van handel maar over de totale controle over de internationale handel door de grote investeerders in plaats van door de betrokken overheden.

Voor meer informatie over de ware aard van ‘vrijhandelsakkoorden’, zie ons dossier Vrijhandelsakkoorden.

NAFTA zou volgens de beloftevolle retoriek welvaart brengen naar Mexico en tegelijk goed zijn voor de economie van de VS en Canada. Zowel de Canadese en Mexicaanse als de VS-vakbonden uitten hun twijfels en vreesden dat dit zou leiden tot sociale achteruitgang in de drie betrokken landen, ten bate van enorme winstcijfers voor de grote bedrijven.

Het reeds arme Mexico zou volgens hun analyse niet opgewassen zijn tegen de ongebreidelde import van producten uit de VS en Canada, inzonderheid landbouwproducten als rijst en mais, die in beide landen – in tegenstelling tot de officiële retoriek – tot vandaag zwaar worden gesubsidieerd en daarna met hun goedkope export de lokale landbouw compleet wegdrukken.

De vakbonden voorspelden echter ook een ramp voor de productie van afgewerkte producten, zoals auto-assemblage, die naar het lageloonland Mexico zouden emigreren en/of eigen bedrijven in de VS en Canada onder druk zouden zetten voor lagere lonen met de dreiging van delokalisatie naar Mexico. Nieuw waren deze fenomenen niet, maar een vrijhandelsakkoord als NAFTA zou die processen in een enorme stroomversnelling brengen, wat sindsdien ook gebleken is.

… over naar Mexico

Mexico was de tweede grootste economie van Latijns-Amerika na Brazilië, maar was in vergelijking met de VS en Canada nog altijd het zwakke broertje in dat geheel. De Mexicaanse economie is niet gebaseerd op de productie en export van waardevolle afgewerkte producten. De economie ‘bloeit’ er enkel dankzij zeer lage lonen – mét enorme winsten voor een kleine elite: Mexicaanse miljardairs zijn van de rijkste ter wereld.

De extreme armoede is er tevens de ideale voedingsbodem voor zeer hoge criminaliteitscijfers. NAFTA heeft die situatie nog verergerd, met stromen Mexicaanse illegalen naar de VS tot gevolg, een gevolg waar jaren later president Trump zijn campagne aan optrok.

Federale deelstaten van Mexico.  Chiapas in de meest zuidelijke staat aan de grens met Guatemala. Map:

Mexico had daarnaast (en heeft grotendeels nog altijd) een zeer corrupt politiek systeem, waar verkiezingen een schijnvertoning zijn. Het heeft geduurd tot de verkiezing van huidig president Andrés Manuel López Obrador (AMLO) in 2018 voor Mexico een staatsleider had die opkomt voor de rechten van de gewone Mexicaan. Het regime had zijn overwinning zes jaar eerder nog kunnen blokkeren, maar dat lukte in 2018 niet langer.

Mexico is nochtans een land met een zeer revolutionaire traditie. Ooit ontstaan uit de asse van de revolutie van 1910-1920 heeft de Partido Revolucionario Institucional (PRI- Institutionele Revolutionaire Partij) onafgebroken geregeerd van 1929 tot 2000, waarvan 20 jaar als éénpartijstaat.

Van dat revolutionaire karakter blijft vandaag niets meer over de naam. In 1994 was de PRI een vehikel van de Mexicaanse hogere burgerij, die een semi-feodaal systeem van landeigendom in stand hield op het platteland en van een oligarchisch monopolie over elke vorm van industrie in de steden. Vanaf de jaren 1980 sloot de PRI zich volledig aan bij de beleidskeuzes van het neoliberalisme.

De PRI kon nog aan de macht blijven tot 2000 dankzij massaal electoraal bedrog en moorden op politieke tegenstanders, maar het verval was onmiskenbaar. Desondanks is de PRI nog steeds de machtigste partij achter de schermen met tentakels in het gerecht, de politie en de bedrijven, waar zelfs in 2024 huidig president AMLO rekening moet mee houden.

En de gewone Mexicaan ondertussen?

Mexico is een enorm land (25 maal de Benelux), ook al verloor het één derde van zijn grondgebied aan de huidige VS (ontelbare namen van staten en steden in de VS herinneren aan die tijd: California, Nevada, Arizona, Colorado, New Mexico, Los Angeles, Albuquerque, San Diego, Monterey, El Paso, Las Vegas…), met 129 miljoen inwoners.

Studentenverzet tegen de politieke repressie op 28 augustus 1968. Twee maand later werden op dit plein 300 studenten afgemaakt door het leger. Foto: Cel-li/Public Domain

Het is tevens een zeer verdeeld land qua welvaart. Naast meerdere van de rijkste miljardairs op aarde zijn er ook regio’s en steden waar de welvaart gelijk kan worden gesteld aan die van welvarende EU-lidstaten. Daarnaast zijn er echter ook uitgestrekte landelijke gebieden en getto’s waar schrijnende armoede heerst.

Op het platteland heerst nog altijd het cacismo, de Mexicaanse versie van het Latijns-Amerikaanse grootgrondbezit. De voorbije dertig jaar, niet toevallig sinds het in voege treden van NAFTA, hebben drugbendes in samenwerking met door en door corrupte lokale politie en legerofficieren, de grootgrond bezitters vervangen (of zijn het voormalige grootgrondbezitters die eveneens in de drugshandel zijn gestapt) die macht overgenomen, vooral in de noordelijke staten aan de grens met de VS.

U bent in Zapatista gebied in opstand. Hier beveelt het volk en gehoorzaamt de regering. Foto:

Het armste deel van Mexico ligt in het zuiden, in de deelstaten Guerrero, Oaxaca, Veracruz, Tabasco, Campeche, Yucatan, Quintano Ro. Binnen dat zuiden is bovendien de deelstaat Chiapas de armste de arme deelstaten.

In Chiapas wonen ongeveer 5 miljoen mensen, voor een groot deel inheemse volkeren die nauw verwant zijn met de volkeren in buurland Guatemala. Van alle inheemse volkeren in Mexico woont 11 procent in deze deelstaat. Chiapas is het historische land van de Mayas.

Chiapas in 1994 was een tijdscapsule naar de 19de eeuw, in feite zelfs naar de 18de eeuw waar sociale verhoudingen nog volledig feodaal waren. Een zeer kleine elite van rijke grootgrondbezitters met uitgestrekte landerijen en bittere armoede voor de rest, met niets van een middenklasse tussenin. De enige uitweg uit armoede was werken voor de gewapende milities van de grootgrondbezitters, die elke vorm van sociaal verzet gruwelijk afmaakten.

Mexico werd in de jaren 1990 nog steeds beoordeeld als een van de ergste plaatsen op aarde voor arme mensen, op het platteland en in getto’s van de steden. Van de gruwel in Chiapas kwam nooit iets in het nieuws.

Zonder de bewustwording die het EZLN inzette was AMLO nooit verkozen geraakt. Foto:

Het was voor zowel de regering in de hoofdstad Mexico City als voor de rest van de wereld een complete verrassing toen op 1 januari 1994 een gewapende organisatie de macht overnam op het platteland in Chiapas met een politiek programma dat een heel hoofdstuk bevatte over verzet tegen het NAFTA-akkoord.

Het programma van de Zapatisten bevat zowel socialistische als anarchistische en marxistische elementen, zonder onder die stromingen te vallen, heeft veel inspiratie gevonden in de Latijns-Amerikaanse bevrijdingstheologie en identificeert zich met de andersglobale, anti-neoliberale bewegingen in de rest van de wereld.

Neoliberale voorstanders van totale vrijhandel – vrij voor henzelf, niet voor de rest van bevolking – brandmerkten de beweging onmiddellijk als een achterlijk anachronisme, waarbij racistische vooroordelen tegen de inheemse bevolking de boventoon vierden. Immers, ook al was de Koude Oorlog al vijf jaar voorbij, het kon volgens die vooroordelen niet dat die beweging zomaar spontaan vanuit de lokale bevolking was ontstaan. Daar moest wel buitenlandse infiltratie achter zitten.

Niets was minder waar. Chiapas heeft een lange reeks van opstanden en revoluties doorgemaakt en heeft met andere woorden een lange traditie van gewapend en ongewapend verzet. Het uitgestrekte dunbevolkte platteland in onherbergzame gebieden leent zich uitstekend voor langdurige tegenorganisaties, waar de privé-milities van de grootgrondbezitters weliswaar zeer brutaal tegen optreden, maar nooit in staat zijn het volledige grondgebied volledig en permanent te bezetten.

Emiliano Zapata

De Mexicaanse revolutionaire boerenleider Emiliano Zapata is buiten Mexico onbekend. De Mexicaanse revolutie werd door westerse media volledig gezien met de bril van de conservatieve feodale heersers van het land.

Daarin was geen plaats voor lompe ‘boeren’ als Zapata¹, die hun plaats in het grote geheel moesten respecteren: vanonder. In traditionele geschiedenisboeken is hij hoogstens een voetnoot (zie Op 10 april 1919 werd Emiliano Zapata vermoord).

Zapata in 1914. Foto: Agustin Casasola/Public Domain

Zapata was echter niet zomaar een van de vele revolutionaire figuren van Mexico. Hij was de meest charismatische en meest succesvolle guerrillaleider van de Mexicaanse revolutie, die er zeer nipt niet in slaagde de oligarchie van de macht te verdrijven. Hij vormde een maatschappij zonder feodale heersers in de Mexicaanse deelstaat Morelos, tot hij werd vermoord door politieke tegenstanders.

In Mexico zelf wordt hij nog steeds met passie gehaat en geminacht door de rechtse partijen en traditionele machthebbers. Progressieve bewegingen blijven hem daarentegen eren. Zijn ideeën over een boerenmaatschappij zonder feodale heersers kon hij gedurende enkele jaren uitvoeren in de deelstaat Morelos, ten zuiden van de hoofdstad Mexico City, waar hij in 1879 was geboren en opgegroeid.

Zijn voornaamste eist was een volledige landhervorming: herverdeling van alle landeigendom onder de boeren en omschakeling van suikerriet voor export naar teelt van inheemse gewassen voor eigen voeding van de bevolking. Begonnen als ongewapend verzet evolueerde hij naar gewapend verzet, waarbij hij veel navolging vond bij de bevolking en grote delen van het land wist te bevrijden. In 1911 verloor hij uiteindelijk de strijd voor de hoofdstad Mexico City.

Zijn feodale tegenstanders voerden vervolgens acht jaar lang een meedogenloze strijd van ‘verbrande aarde’, elk dorp dat werd verdacht van sympathie met Zapata werd uitgemoord of gedeporteerd naar concentratiekampen in het verre Zuiden. In 1919 werd hij in een hinderlaag vermoord. Progressieve politieke bewegingen en partijen in Mexico hebben nooit opgehouden beroep te doen op zijn morele erfenis.

Zapatisten

Zoals deze geschiedenis andermaal aantoont, bloedige onderdrukking leidt tot gewapend verzet, dat met nog wredere repressie wordt aangepakt – zie voor het ogenblik in Palestina. Dat was zeker het geval in Chiapas, waar gewapend verzet een permanente realiteit is, zoals de organisatie  Fuerzas de Liberación Nacional (FLN ) Nationale Bevrijdingskrachten), die massaal werden uitgeroeid in 1974. Wat nu in Gaza gebeurt is niet nieuw.

Overlevende leden van de FLN richtten op 17 november 1983 de EZLN op. Die slaagden er aanvankelijk, net als de FLN, niet in veel aanhang te winnen bij de inheemse bevolking, omdat ze werden geleid door stedelijke niet-inheemse medestanders, die een strakke communistische lijn volgden, een leer waar de inheemse volkeren geen enkele band mee hadden.

De inheemse cultuur van gemeenschappelijke grondbezit – de meesten volkeren erkennen privé-eigendom niet – heeft niets gemeen met het Europese concept van communisme, ook al werden ze door de VS en Europa tijdens de Koude Oorlog onder die noemer geplaatst.

Met de hulp van de lagere hiërarchie van de Katholieke Kerk (tegen de hogere hiërarchie in) ontwikkelde zich een inheemse politieke identiteit in Chiapas, waarin het EZLN zich geleidelijk integreerde tot een beweging met echte roots in de lokale bevolking.

Die evolutie gebeurde volledig onder de radar van de machthebbers. Het EZLN werd niet ernstig genomen en weggelachen. Tot de fameuze 1 januari 1994, toen het EZLN de nationale regering illegitiem verklaarde en de gewapende strijd uitriep, te beginnen met de bezetting van een zes steden door 3000 gewapende Zapatistas.

Door het EZLN gecontroleerde deel van Chiapas. Map:

Het was een slag in het gezicht van de neoliberale voorstanders van NAFTA, die hun triomfantelijke zegeberichten over het manna van dat verdrag al klaar hadden liggen. Het was tevens een koude douche voor de VS die dachten dat de tijd van gewapend verzet in Latijns-Amerika ten einde was, een relikwie van de Koude Oorlog toen elk verzet tegen de suprematie van de VS als ‘communisme’ werd bestreden.

Het EZLN is sindsdien verdwenen uit de media, maar is nog steeds actief. Talrijke opeenvolgende pogingen van het Mexicaans leger om de organisatie uit te roeien, daarin geholpen door de gewapende extreemrechtse milities, zijn echter mislukt.

Subcomandante Marcos

Subcomandante Marcos, hun charismatische leider, is nog steeds de voornaamste woordvoerder. Zijn titel subcomandante (onderbevelhebber) is een verwijzing naar het anarchistische idee van een beweging zonder centraal leiderschap, zonder opperbevelhebber.

Subcomandante Marcos in Salamanca, 22 juli 2006. Foto: Public Domain

Hoewel hij zeker de politieke sterkste figuur is van het EZLN, is hij allesbehalve een absolute leidersfiguur. Hij is ook niet langer onbekend. De nu 66-jarige Rafael Sebastían Guillén Vicente treedt echter nog steeds in het openbaar op achter het masker van zijn balaclava en pijp. In een interview plaatste hij zijn politiek ontwaken bij de massamoord van de PRI op meer dan 300 studenten op 2 oktober 1968. 

Zijn tegenstanders laten niet na te stellen dat het EZLN niets van zijn idealen verwezenlijkt heeft. De opstand van het EZLN was echter een belangrijke katalysator in het einde van meer dan 60 jaar PRI-regime zes jaar later en heeft uiteindelijk geleid tot de verkiezingsoverwinning van president AMLO in 2018, de eerste president van Mexico in bijna honderd jaar die aan de zijde van de gewone Mexicaan staat.

Bovendien, het opzet van NAFTA om geleidelijk te evolueren naar een volledige Latijns-Amerikaanse vrijhandelszone is mislukt. Alle voorspellingen die het EZLN formuleerde over de sociale gevolgen van NAFTA zijn uitgekomen.

De ideeën van het EZLN leven voort in de andersglobale bewegingen over heel de wereld.

Note:

Steun voor een nieuwe website

We hebben uw hulp nodig voor een essentiële opfrissing van de website. Om die interactiever, sneller en gebruiksvriendelijker te maken hebben we 30.000 euro nodig. Elke bijdrage, groot of klein, helpt. Met uw donatie ondersteunt u onafhankelijke journalistiek die de verhalen blijft brengen die er echt toe doen. Laat uw hart spreken.

Steun hier