Wie na de tegenvallende bezoekcijfers van de intelligente allegorische sciencefiction actiefilms Oblivion (2013, Joseph Kosinski) en Edge of Tomorrow (2014, Doug Liman) dacht dat Hollywoodster Tom Cruise (° 1962) tanende was, komt bedrogen uit. Want met de iconische rol van lefgozer piloot Maverick in het door Joseph Kosinski (naast Oblivion ook Tron en Spiderhead) als een ouderwetse blockbuster ingeblikte Top Gun: Maverick (2022) bestormt hij opnieuw de box office hemel. De kaap van 800 miljoen dollar is gerond en het einde lijkt niet in zicht.

Tom Cruise in Top Gun: Maverick van Joseph Kosinski.

Tegelijk krijgt leeftijd geen deuk in Cruise’s actieheldimago en weet hij door het popcorn vertier uit te vergroten controverses te vermijden. Want daar waar Top Gun (1986) in het Reagan tijdperk werd neergesabeld als uitgesponnen reclamefilm voor het leger, is dat ondanks het huidige gespin van het militaire-industriële complex (dat wapens en militaire toestellen als onmisbaar en onfeilbaar voorstelt) amper een issue bij Top Gun: Maverick. Alle aandacht gaat in commentaren naar het feit dat Tom Cruise kennelijk ‘onverslijtbaar’ is. Een nostalgisch sfeertje, een portie oogsnoepjes en een cocktail herkenbare clichés doen de rest. Maar hoe onschuldig is dit genietbaar entertainment?

Vrolijke zelfpromotie

In de aanloop van Top Gun: Maverick presenteerde een Blu-ray release van Top Gun een stevige lading bonusmateriaal. Naast een oudere, uitgebreide ‘making of’ van specialist Charles de Lauzirika (Danger Zone) zitten daarbij ook nieuwe documentaires (The legacy of Top Gun, On Your Six: Thirty Years of Top Gun). Die zijn meer gepolijst en geboetseerd op maat van het Tom Cruise-imago. Het beeld van de acteur die obsessief zijn eigen stunts doet wordt net als bij de talk shows optredens van de acteur versterkt via verhalen over motorritjes, jetvluchten en zelf-uitgevoerde stunts. Geserveerd met de gekende warme Cruise-grijns en af en toe ook een bulderlach.

Tom Cruise in Top Gun van Tony Scott.

“Het typeert een beetje mijn carrière”, grinnikt Cruise wanneer hij vertelt over zijn streven om bij Top Gun ook echt in de cockpit van een straaljager te zitten. Ook scenarist Jack Epps belicht zijn fascinatie voor vliegtuigen en verklaart daarmee het verlangen om met ‘echte toestellen’ te werken. “I feel… the need for speed” zoals Maverick en Goose elkaar aanvullen. Producent Jerry Bruckheimer omschreef Top Gun als “een karakterstuk met op de achtergrond die mooie toestellen. Plus alles wat die piloten moeten doorstaan in het gevecht en op de grond, hoe hun leven eruit ziet. Het is een hommage aan die fantastische mensen die met deze toestellen vliegen.”

Het leger als filmproducent

Met de beperkte mogelijkheden van speciale effecten midden jaren tachtig was het belangrijk voor de filmmakers om te kunnen beschikken over authentieke toestellen en locaties. “De vraag was of het leger wou meewerken,” zegt scenarist Jack Epps in de making of, “de angst was ‘als de marine geen groen licht geeft, wordt het niks’. Ik wilde de film niet opnemen op een blauw scherm in een studio. Hij moest gedraaid worden op 8,5 km hoogte. Producenten Don Simpson en Jerry Bruckheimer zeiden ‘absoluut’. We zaten op één lijn. Het moest eruitzien als iets compleet nieuws.” Maar “het was een langdurig proces om de Marine erbij te betrekken, om te kunnen werken met F-14 toestellen.”

De SAAB commercial van Tony Scott.

“Zonder het leger hadden we geen film,” bekent Bruckheimer, “we hadden hun materiaal nodig. De eerste keer dat ze het script lazen wezen ze het af, omwille van het taalgebruik. Een lobbyist in Washington adviseerde ons. Hij regelde een afspraak met het hoofd van de marine, John Lehman. John zei over het script: ‘dit is goed voor ons’. Hij snapte wat een publiciteit dit met zich zou meebrengen. Zijn ondergeschikten geloofden er niet in maar Lehman besefte de waarde. Het was een soort wervingsfilm. Het leger kreeg rijen vrijwilligers na Top Gun.”

Wervingsfilm

Wie goed op de achtergrond let merkt in een van de vele Top Gun kleedkamer scènes een rekruteringsaffiche op. Daarvan is de headline duidelijk: “You’re road to adventure starts here.” Terwijl de baseline aanvult “Navy. It’s not just a job. It’s an adventure.” Het avontuurlijke karakter van de film is geen toeval. Om de steun van het leger te krijgen dienden de filmmakers niet enkel kritische oprispingen achterwege te laten, ze werden ook verplicht het imago van het leger positief te kleuren. Daarom trokken ze kaart ‘avontuur’.

Top Gun van Tony Scott.

Een bloederige oorlogsfilm was daarbij geen optie. Het leger mocht niet ogen als een vernietigingsmachine. “Als schrijver zie ik Top Gun als een sportfilm en de sport is ACM, Aerial Combat Manoeuvring,” stelt Epps. “Iedere atleet weet dat je altijd wilt zien wie de beste is in een situatie. Wij hebben de film meer geplaatst in een sportkader dan in een militair kader.” Ook al speelt het gebeuren in een elitaire militaire vliegschool met als bijnaam ‘Top Gun’. Pete ‘Maverick’ Mitchell ziet de pilotentraining als een competitie, waarbij enkel de eerste plaats en de bijhorende trofee tellen. Epps geeft toe dat die prijs louter “een dramatisch idee” is maar zijn stelling luidt “laat de waarheid nooit een goede film tegenhouden.”

Cool imago

Niet enkel het verhaal en de personages van Top Gun hielpen om een positief beeld op te hangen van het leger. Ook het visuele techno-fetisjisme – de fascinatie voor militaire toestellen – en de look hielpen om het met de Vietnam erfenis worstelende Amerikaanse leger opnieuw populair én hip te maken. Dat was een kolfje naar de hand van een actiefilmer met een bijzonder filmische stijl: Tony Scott (1944-2012). “Ze haalden me erbij omdat ik in een SAAB commercial een auto had laten racen met een jet,” stelt de regisseur die op dat moment enkel de gestileerde vampierenfilm The Hunger, met David Bowie en Catherine Deneuve, had gemaakt en later onder andere Days of Thunder, True Romance, Deja Vu, The Taking of Pelham 123 en Unstoppable zou draaien.

Iceman & Maverick in Top Gun van Tony Scott.

Aanvankelijk vond Tony Scott dat Top Gun op Apocalypse Now moest lijken. Donker en meedogenloos. Met duisternis alom. Maar “plots zag ik het. Niet Francis Coppola’s film op een vliegdekschip maar een popcornfilm. Het ging om de rock ’n’ roll sterren van de lucht. Ik zag die mooie mannen, acteurs of gevechtspiloten, tegen een donkerblauwe hemel in zilveren jets en rock ‘n’ roll muziek.” Via (door van homo-erotiek bolstaande foto’s van Bruce Weber geïnspireerde) beelden creëerde Scott een universum dat aanzette tot dromen. Een filmwereld die van piloten larger than life figuren maakte. Ook al zijn ze zoals Maverick narcistische en pathetische dwarsliggers.

Antihelden die hun beste vriend (wingman Goose) verliezen maar een luchtgevecht met anonieme tegenstanders (vijanden die na hun ‘verlies’ het conflict ontkennen) triomfantelijk afsluiten. De angel zat bij Top Gun in het slot. De sportieve onderlinge competitie wordt plots een confrontatie met MIG piloten. Een confrontatie die door de militaire logica (gecamoufleerd door het ‘game’ aspect van de opleiding) explosief wordt. Regisseur Oliver Stone omschreef Top Gun als “essentieel een fascistische film. De film verkocht het idee dat oorlog proper is en kan gewonnen worden. Niemand in de film vermeldt dat Maverick de Derde Wereldoorlog gestart is.”

Top Gun: Maverick van Joseph Kosinski.

De erfenis van Top Gun

“De belichting, de bekadering, de invalshoek. Het is zo schaamteloos filmisch,” zegt Kosinski  wanneer hij de loftrompet voor Scott bovenhaalt bij het duiden van zijn eigen ‘legacy sequel’ Top Gun: Maverick, “de schemering, de rook, de sfeer, het coole straalde ervan af. Het was de muziek, de cultuur, het beeld van de jaren tachtig. Er is uit geen enkele film uit dat tijdperk zoveel geciteerd. Het is iets wat is blijven hangen in het collectieve bewustzijn sinds 1986.”

Top Gun: Maverick werd geen remake maar een sequel die refereert aan het origineel. Visueel, met de look en enkele gekopieerde shots en scènes, maar ook doordat veteranen opduiken. De vondst van scenarist Peter Craig is die ‘oudjes’ niet tot cameos te veroordelen maar ze de dramatische spil van de film te maken. De via actie vriend geworden rivalen Iceman en Maverick leren de jongeren een lesje maar ontluisteren het eigen heroïsche imago. Iceman blijkt fragiel en de eeuwig eigengereide en door geldingsdrang gedreven Maverick blijft op zijn grenzen en traumatische schuldgevoelens botsen.

Top Gun: Maverick van Joseph Kosinski.

Nieuwe propagandamachine

De kracht van Top Gun: Maverick is dat de valkuil van nostalgisch avontuur vermeden wordt. De afstand van de tijd wordt gebruikt om het machismo van de piloten te doorprikken en de heroïek enigszins te relativeren. In de eerste pilotenbarscène van de film laat Kosinski oldtimer Maverick van buitenaf (door een raam dat wat heeft van een bioscoopscherm) naar de zingende en drinkende jonge macho’s kijken. Dejà vu, de geschiedenis herhaalt zich met jongeren die zich even arrogant gedragen als de zelfvoldane en ambitieuze Maverick in Top Gun. En ook al vervalt hij snel in oude gewoontes (de flirt met een barista is tenen krullend), de terugkeer van de kampioen gaat gepaard met loutering en een leerproces. Team primeert op ego.

Dit verhoogt het feel good gehalte van deze nieuwe portie popcorn cinema. Een look die herinnert aan de in ons geheugen gegrifte oogsnoepjes van Tony Scott zorgt er verder mee voor dat Top Gun: Maverick, het verhaal van de speels gebleven piloot die instructeur wordt in de Top Gun school en uiteindelijk betrokken geraakt bij een gevaarlijke missie, zich vlot laat bekijken. Maar ondanks de bewering van Cruise dat de sequel “gaat over uitmuntendheid en niet over een specifiek conflict” is het opnieuw propaganda voor het Amerikaanse leger. Terwijl het ‘gevaar’ (het verrijken van uranium) toch wel naar Iran en Rusland verwijst.

Top Gun: Maverick van Joseph Kosinski.

Het succes van Top Gun bezorgde het Amerikaanse leger een pr-boost en bood Hollywood kansen op het vlak van militaire steun. Dat leverde producties als Black Hawk Down (2001), Zero Dark Thirty (2012) en American Sniper (2014) op maar vooral ook blockbusters genre Air Force One, Iron Man, Armageddon, Captain America en Captain Marvel. Het leger stuurde telkens een beperkte onkostennota naar de studio’s maar kreeg in ruil wel inzage in scenario’s én vetorecht. Plus gratis publiciteit.

Popcorn propaganda

“Het Pentagon en de CIA zijn het equivalent van The Godfather,” zegt de Amerikaanse professor communicatie Roger Stahl in ‘Covert Action’, “het leger en de inlichtingendienst beslist welke films gemaakt worden en welke niet. Ze kopen filmmakers om door hen toegang te verlenen tot Pentagon speelgoed.” Volgens Stahl “werkt het Office on Entertainment van het Pentagon nauw samen met favoriete producenten zoals Jerry Bruckheimer en Michael Bay (n.v.d.a. die o.m. voor hun Sean Connery – Nicolas Cage Alcatraz actieprent The Rock uit 1995 beroep mochten doen op straaljagers) en helpt het sciencefiction films promoten waarin superhelden de beschaving redden via militaire wapens van het Amerikaanse leger.”

Top Gun: Maverick van Joseph Kosinski.

Voor Top Gun: Maverick werd de rode loper andermaal uitgerold en ‘uiteraard’ werden in overleg scherpe kantjes vakkundig afgevijld. Er is in de Verenigde Staten veel te doen om de vele slachtoffers van post-traumatische stress in het Amerikaanse leger, de onleefbare omstandigheden bij de marine, de technische mankementen aan dure F-35 toestellen en het megabudget voor het Pentagon waar de belastingbetaler voor opdraait zonder dat er vragen over worden gesteld door het Amerikaanse congres.

Dat dit geen ingrediënten van popcorn entertainment zijn is nog te begrijpen, dat een hoerasfeer het leger cool maakt en bombardementen als oplossing voor conflicten naar voor schuift veel minder. De oorlogsrealiteit in Oekraïne herinnert er ons dagelijks aan dat militairen vooral slachtoffers maken. Volgens Vanity Fair is Top Gun: Maverick “een opwindende, mooi geproduceerde militaire wervingsfilm die er in slaagt om een conflict over nucleaire wapens ronduit leuk te maken.” Tot vreugde van Breitbart News dat de film omschrijft als een “masculine, pro-American, stridently non-woke blockbuster.”

Top Gun: Maverick van Joseph Kosinski.

Niet vandaag

“The end is inevitable, Maverick. Your kind is headed for extinction” zegt een admiraal net voor de sterpiloot de deur uit gaat. “Maybe so, sir. But not today” is zijn repliek. Hier en daar valt ‘ouderwets’ in combinatie met ‘blockbuster’ en ‘popcorn cinema’ terwijl Maverick menselijker is geworden omdat hij dreigt de weg van de dinosaurussen op te gaan. Bovendien verleent het feit dat “er een iconisch beeld is ontstaan van wat Tom Cruise is in het echte leven én in zijn droombestaan als filmster” (dixit Bruckheimer) een extra, ambigue, charme aan Top Gun: Maverick.

Maar de popcorn heeft een nadrukkelijke propagandabijsmaak waardoor we minder kunnen genieten van het technofetisjisme, de nostalgische iconografie (zonnebrillen, leren vesten, motor, zonsondergangen), de andermaal homo-erotische ondertoon en de impact van de tijd op de eeuwig jonge (onvolwassen) helden van de droomfabriek. Zolang het leger mee aan de knoppen zit zal het helaas niet anders zijn. Zelfs wanneer de Tom Cruise van Born on the Fourth of July (Oliver Stone), Eyes Wide Shut (Stanley Kubrick) en Magnolia (Paul Thomas Anderson) een comeback maakt en zijn fitness coach inruilt voor acteer uitdagingen.

Top Gun: Maverick.

TOP GUN: MAVERICK van Joseph Kosinski. USA 2022, 130’. Met Tom Cruise, Miles Teller, Jennifer Connelly, Val Kilmer, Jon Hamm, Glenn Powell, Lewis Pullman, Ed Harris, Glen Powell, Charles Parnell. Scenario Ehren Kruger, Eric Warren Singer, Christopher McQuarrie. Fotografie Claudio Miranda. Montage Eddie Hamilton. Muziek Hans Zimmer, Lady Gaga, Lorne Balfe & Harold Faltermeyer. Productie Jerry Bruckheimer. Distributie Universal. In de zalen vanaf 25 mei 2022.

TOP GUN van Tony Scott. USA 1986, 110’. Met Tom Cruise, Kelly McGillis, Anthony Edwards, Tom Skerritt, Michael Ironside, John Stockwell. Jim Cash & Jack Epps naar Ehud Yonay. Fotografie Jeffrey L. Kimball. Montage Chris Lebenzon & Billy Weber. Muziek Harold Faltenmeyer. Productie Don Simpson & Jerry Bruckheimer. Extra’s dvd: documentaires, audiocommentaar, storyboards. Distributie Blu-ray Paramount.

Top Gun: Maverick van Joseph Kosinski.