Ik groeide op in de jaren ‘90 in het gehucht ‘de Broodseinde’, Zonnebeke. De Broodseinde is niet meer dan een kruispunt van twee steenwegen op een kleine heuvel tussen Zonnebeke en Passendale, vlakbij Ieper.

Een dikke 100 jaar geleden werd er fel gevochten om deze heuvel tijdens de slag om Passendale. Op heden doen ons vooral de talrijke monumenten aan deze tijd herinneren. Op het kruispunt zelf staat ééntje in saaie rode baksteen: ‘aux héros Français’. Bij de oprit van boerenhoven lagen zeker tot diep in de jaren ‘90 steevast enkele obussen opgestapeld. Dovo (de Belgische ontmijningsdienst) kwam die dan ophalen net zoals de vuilkar eens per week onze PMD-zak ophaalt.

De eerste totale, industriële oorlog wordt in deze streek nog dagelijks uit de grond geploegd soms zelfs met dodelijke gevolgen voor de ploegende boer. De regionale krant plaatst geregeld een artikeltje over een nieuwe vondst uit Wereldoorlog I: een fiets (kindergrapje: en het licht brandde nog!), een verroest wapen, een stuk manspersoon…

De eerste totale, industriële oorlog wordt in deze streek nog dagelijks uit de grond geploegd

Bij ieder nieuwtje sloeg onze kinderlijke verbeelding op hol. We speelden oorlogje alsof ons leven ervan afhing.

In de nasleep van de Golfoorlog werd generaal Norman Schwarzkopf onze held. Het was de eerste oorlog die live werd uitgezonden. Oorlog als businessmodel. Ik verstond geen woord van wat Schwarzkopf zei, maar als hij op tv verscheen hing ik aan zijn lippen.

Ten eerste omdat zijn naam zo goed leek op die van die andere grote held uit mijn kindertijd, Schwarzenegger, Arnold Schwarzennegger. Maar vooral: Schwarzkopf was de leider van het goede leger. Hij was een Amerikaan! Alles wat Amerikaans was had swag: Disneyland, Baywatch, de NBA met de Chicago Bulls en de Lakers, American football. En de Golfoorlog.

In het vierde leerjaar kwam dan Wereldoorlog I aan bod. De oorlog van zo lang geleden maar toch nog zo prominent aanwezig in de Westhoek. We leerden hoe een klein, dapper legertje standhield tegen de Duitse barbaren dankzij twee pientere sluiswachters en een koning te paard. En jawel hoor! Na vier jaar ellende kwamen de Amerikanen ons te hulp. Het was evenwel nog niet onder generaal Schwarzkopf maar ik voelde aan alles dat de Amerikanen toen ook al swag hadden.

Kerkhof van gesneuvelde soldaten uit WOI. Foto: Atlas Obscura

In Wereldoorlog II werd dat nog eens dunnetjes overgedaan. Aan de Amerikaanse barmhartigheid leek werkelijk geen einde te komen toen ze ons nadien nog eens trakteerden op een rondje Marshallhulp.

Het beeld van oorlogen tussen goeden (België, Frankrijk, Groot-Brittannië en vooral de VS) en slechten, vinden we soms kinderachtig. Je wordt volwassen en het zwart-witte verdwijnt ten voordele van grijstinten.

Ondanks dagelijkse bombardementen van zwart-witdenken over onze geschiedenis en actualiteit: ‘Brave little Belgium’, de heldhaftige Britten, de Amerikanen komen ons te hulp, de barbaarse Duitsers stoken Leuven op, tijdens de Koude Oorlog: ‘beter een bom in de tuin dan een Rus in de keuken’, de Noord-Vietnamezen lieten de oorlog escaleren, de barbaarse Irakezen onder dictator Hoessein, de achterlijke Taliban, de zinloze terreur…

Eén voor één werden die tegenstellingen op een bepaald moment gemeenplaatsen. Ze behoeven geen uitleg meer, je neemt ze voor waar aan.

Steeds weer legitimeren landen geweld op basis van een broodje-aapverhaal of wilde geruchten

Gelukkig smijten historici en onderzoeksjournalisten ons zo nu en dan een ongemakkelijke waarheid voor de voeten. Tegenover het narratief van de eenzijdige Duitse agressie tijdens WOI staan foto’s van uitzinnige mensenmassa’s in Parijs en Londen 1914. Enthousiast als een kind op schoolreis omdat ze eindelijk voor hun natie mochten gaan vechten.

Tegenover de Russische agressie tijdens de Koude Oorlog staan de schimmige, goedbewapende stay-behind netwerken, uitgebouwd door de West-Europese staten, vaak met duidelijke extreemrechtse linken. In 2005 bleek het Tonkin-incident dat de VS zogezegd ongewild in de Vietnamoorlog sleurde een Amerikaans verzinseltje te zijn zodat de Amerikaan zich eindelijk met volle geweld in de oorlog kon smijten.

Enige tijd na de Golfoorlog bleek dat Saddam Hoesseins leger geen Koeweitse baby’s uit hun couveuses haalde om ze op de koude grond te laten sterven, hoewel net dat verhaal tot de Amerikaanse inval had geleid.

Trouwens, geweld tegen baby’s waar hebben we dit nog gehoord? Het verhaal van de 40 onthoofde Israëlische baby’s stierf zelf een stille dood na een fact-check. Tot op heden werd het niet door een onafhankelijke bron bevestigd. Steeds weer legitimeren landen geweld op basis van een broodje-aapverhaal of wilde geruchten.

Maar als je gewillig die verhalen slikt dan zijn er goeden en slechten en is geweld niet zinloos. Dan gaat het niet om geweld maar om vergelding, dan gaat het niet over soldaten maar over helden die vechten tegen het Kwaad.

Als kind had ik een beate bewondering voor de Amerikaanse GI’s. Ze hadden iets onverschrokken, iets cools, ja, zelfs iets sexy. Het kietelde mijn reptielenbrein: geweld, territorium, seks. Op een dag zou ik misschien wel zelf zo’n krijger worden. Legerbottines, zonnebril, kogelvrije vest, een mitraillette bungelend voor mijn six-pack (ik loop natuurlijk steeds in bloot bovenlijf rond), een Marlboro achteloos in een mondhoek en trossen smachtende vrouwen.

Kinderachtig, ik weet het, maar die bewondering voor het militaire kreeg ik niet met mijn geboorte in mijn DNA mee. Het beeld van de heldhaftige soldaat wordt ons al lang bewust door natiestaten in de strot geramd. Het is een deel van onze cultuur.

Het beeld van de heldhaftige soldaat wordt ons al lang bewust door natiestaten in de strot geramd. Het is een deel van onze cultuur

Napoleon, om even ver terug te gaan, veroverde op brute wijze heel West-Europa en gebruikte daartoe onder andere Belgische kerels als kanonnenvoer. Wel in 1840 kreeg hij een praalgraf in de bombastische Dôme des Invalides te Parijs. Je kan het nog steeds in volle glorie bezoeken.

Aan de overkant van het kanaal, in Londen, bevestigen de Britten hun uitzonderlijkheid door een plein te vernoemen naar een succesvolle zeeslag tegen Napoleon: Trafalgar Square.

In de onvolprezen roman Au Revoir La-Haut (verfilmd 2017) neemt Pierre Lemaître dan weer de Franse oorlogsherinnering vlak na WOI op de korrel. Fictie, maar met wortels in de historische realiteit. In het Frankrijk van de jaren ‘20 is er enkel geld voor monumenten ter ere van de gesneuvelden.

De oorlogsinvaliden, de hoofdpersonages in de roman, komen niet aan de bak en worden weggehoond want ze hebben hun leven niet gegeven voor Frankrijk. Enkel wat ledematen. Verdacht toch dat je slechts enkele ledematen verliest in de oorlog! Misschien verloor je ze wel moedwillig om het slagveld te ontvluchten? Wat het ook zij, echte helden sneuvelen!

Overal in het hedendaagse landschap in de Westhoek staat geschreven en gedrukt dat we de gesneuvelden (van de juiste kant) moeten eren. Heel letterlijk zelfs op een Britse begraafplaats: “De Belgische Bevolking schonk deze grond als eeuwig durende rustplaats der helden uit de verbondene legers gesneuveld tydens den wereldoorlog 1914-1918 en wier gedachtenis wy hier eeren.”

Is deze herinneringsplaats wel een rustplaats voor die jongens? Of spreekt uit dat opschrift nationalisme? Wordt door de herinnering aan de ene oorlog al de kiem gelegd voor een nieuwe geweldorgie?

Nu goed, dat opschrift staat er al een hele tijd en geen enkele overheid getrooste zich de moete het aan de Zeitgeist aan te passen. De laatste 25 jaar is de oorlogsherinnering echt ten goede veranderd. Zo doen de grote herdenkingsplaatsen en musea naar eigen zeggen aan oorlogsherinnering om het belang van vrede uit te dragen.

Officieel maakte het beeld van de heldhaftige oorlog plaats voor de zinloze oorlog. Sinds we met Duitsland de Europese Unie vormen, is het sowieso moeilijk vol te houden dat alle Teutonen slecht zijn. Tijdens de herdenking 100 jaar Groote Oorlog van enkele jaren terug kreeg Duitsland zelfs een prominente plaats.

Officieel maakte het beeld van de heldhaftige eerste wereldoorlog plaats voor de zinloze oorlog

Toch blijft het moeilijk om consequent te blijven kiezen voor die pacifistische visie. Als we ervan uitgaan dat de oorlog zinloos was, dan zijn de echte helden in de eerste plaats de deserteurs en dat is voor elk zichzelf respecterend land een brug te ver.

Pas in 2018 (!) plaatst Poperinge, een beetje verloren in het stadspark, een memoriaal voor hen. Shot at dawn, een klassiek monument met een triomferende soldaat maar dan op zijn zij gelegd door kunstenaar Anno Dijkstra. Iedereen kent Tyne Cot, Flanders Field museum, het begrip Passiondale en de vele monumenten… maar wie kent dit?

Shot at Dawn memorial. Foto: NMAguide, Wikimedia Commons / CC BY-SA 3.0

Het Belgische leger werd door koning Albert I gespaard tijdens de gevechten en vermoordde ‘slechts’ 12 deserteurs. Pas met de herdenking van 100 jaar einde van Wereldoorlog I dacht België er eindelijk aan de families excuses aan te bieden.

Van de 346 deserteurs van het Britse leger tijdens WOI, durfde slechts één familie op zijn grafsteen terug te stampen naar het militaire establishment dat hun zoon vermoordde: “Shot at dawn, one of the first to enlist, a worthy son of his father.” (“Neergeschoten bij dageraad, een van de eersten die zich bij het leger aanmeldde, een waardige zoon van zijn vader.”) De anderen hielden het stil.

Van de 346 deserteurs van het Britse leger tijdens WOI, durfde slechts één familie op zijn grafsteen terug te stampen

In Staffordshire, Engeland, stouwden de Britten een park eivol heroïsche monumenten ter ere van de gesneuvelden van hun talloze oorlogen. Is het dan Britse humor dat je uitgerekend in dat park ook een shot at dawn-standbeeld vindt? Hier een geknevelde, geblinddoekte jongen. Herbert Burden, 17 jaar, loog over zijn leeftijd om te mogen vechten, terechtgesteld wegens desertie. Galgenhumor.

En als de oorlog inderdaad zinloos was, zouden de gesneuvelde Duitse soldaten dan niet evenveel aandacht moeten krijgen als de geallieerde soldaten? Toch is er een enorme discrepantie in het aantal gedenktekens. Toch bezoekt de koning veel vaker en uitgebreider Tyne Cot Cemetry dan Langemark.

Wanneer na 2 coronajaren de eerste Britse klas opnieuw arriveert in de Westhoek bestaat het programma naar eigen zeggen uit: Flanders Field Museum, Tyne Cot en misschien nog de Last Post. Blijkbaar geen Duits kerkhof. Gaat het dan om educatie of zelfverheerlijking?

Als de oorlog zinloos was, zouden de gesneuvelde Duitse soldaten dan niet evenveel aandacht moeten krijgen als de geallieerde soldaten?

Hele konvooien autobussen vol Britse schoolkinderen komen de vredestad (Ieper) bezoeken. Het belet Groot-Brittannië geenszins zich te bemoeien met ieder gewapend conflict waar ook ter wereld. Ter herinnering: de reden om Irak binnen te vallen was ook een broodje-aapverhaal. Zou Tony Blair ooit in zo’n schoolbus door de Westhoek zijn getuft?

Sinds de inval in Oekraïne is er een spiksplinternieuwe schurkenstaat: Rusland. Knap vervelend dat het nu, in tegenstelling tot Servië, Afghanistan of Irak, een grootmacht betreft. Vaak horen we dezelfde terechtwijzing: Rusland heeft zomaar een onafhankelijk land binnengevallen.

Dat er ooit beloofd was dat de NAVO niet naar het Oosten zou uitbreiden, dat zowel Merckel als Sarkozy tegen een toetreding van Oekraïne bij de NAVO waren en het NAVO-lidmaatschap door Groot-Brittannië en de VS toch werd doorgedouwd…. Dat hoor je zelden. Goed versus Kwaad, weet je wel.

Bijzonder ook dat vanaf die laatste dagen voor de Russische inval de Britse veiligheidsdiensten heel erg uitgebreide informatie delen over de toestand van Oekraïne. Zo uitgebreid dat ik me niet van de indruk kan ontdoen dat ze er eigenlijk prominent aanwezig zijn!

Is Oekraïne dan wel zo maagdelijk onafhankelijk? En wisten we dat eigenlijk al niet sinds de Maidan-opstand? Opvallend ook dat plots blijkt dat in Oost-Oekraïne best wel wat Russen wonen. Is het niet te begrijpen dat een gebied waar een meerderheid Russen woont en grenst aan Rusland ook bij Rusland wil aansluiten?

En ja, Rusland pleegde en pleegt gruwelijke oorlogsmisdaden. Dat kan en mag niet goedgepraat. Maar geloven we echt dat we de grote schuldigen voor een internationaal strafhof krijgen? Het zou mooi zijn maar als het amper lukte met de Servische leiders van het bloedbad in Srebrenica dan lijkt het me sterk dat het met Poetin en diens getrouwen wel spoedig zou lukken.

Willem Vermandere draagt ons in zijn lied 1000 soldaten op om stil te zijn wanneer je in de Westhoek passeert. Praat in het bijzijn van de gesneuvelden niet over de oorlog. Want dan zou je hen de ‘schrikkelijke’ waarheid verklappen: hun dood heeft tot niks geteld. Ondanks de bloedoffers bleef de frontlinie liggen.

Hun dood heeft enkel een grote leegte achtergelaten aan het thuisfront. Altijd iemands vader, altijd iemands kind. Probeer het je eens voor te stellen op 11 november. Ieder zerkje is 1 dode soldaat en 1 gebroken familie.

Op hoeveel Palestijnse slachtoffers heeft Israël nog recht als vergelding? Nog een paar duizend? Een paar tienduizend?

Hoeveel jonge Russen en Oekraïners moeten nog afgeknald worden voor we de parallel zien? Op hoeveel Palestijnse slachtoffers heeft Israël nog recht als vergelding? Nog een paar duizend? Een paar tienduizend? Het langverwachte zomeroffensief van Oekraïne was even ontgoochelend als onze zomer zelf. Oekraïne lijkt zelfs met westerse tanks niet bij machte het front nog op te schuiven. Toch blijft Zelenski vasthouden aan het grondgebied van voor de oorlog en Poetin aan Oost-Oekraïne.

Hoeveel miljarden euro’s gaan we de Oekraïners nog laten wegschieten voor we beslissen het geld opnieuw te investeren in ons eigen land? Of sturen we liever nog wat miljarden naar Israël?

Al bijna twee jaar vloeit weer als vanouds bloed op het Europese continent. De eerste weken waren weken van collectieve shock. Daarna verbaasden we ons enkel nog over de hoge energieprijzen die de oorlog veroorzaakte. Het laatste half jaar blijft die frontlinie enerverend liggen. Déjà vu. De frontlijn denkt, als er niemand naar me omkijkt dan bougeer ik niet!

Vergis u niet, ook als we wegkijken, zorgt de westerse militaire steun voor dood en geweld. De bevolking mort niet want het is ons met de kinderlepel ingegeven: goed versus kwaad.

Zo blijft de geschiedenis zichzelf tot in den treure herhalen tot ooit de 17-jarige deserteur Herbert Burden zijn handen uit de knevel wringt, zijn blinddoek afwerpt en overal ter wereld de gesneuvelde soldaten van hun betonnen tronen duwt en er zo shot at down-standbeelden van maakt. Pas dan, wanneer we voluit de pacifistische oorlogsherinnering kiezen, geven we vrede een kans.

Wanneer Herbert Burden daarna bij een welverdiend kopje koffie dit stuk leest, overtuigen mijn argumenten hem amper. Hij schrijft simpel en krachtig: “Nooit meer oorlog want enkel vrede en liefde zijn het waard je leven aan op te offeren.”