Covid-19 bracht een nieuwe uitdaging voor Gaza. Op 22 maart 2020 werden de eerste twee positieve besmettingen van Covid-19 bevestigd in Gaza.1 Enkele maanden later, op 14 oktober 2020, is dit aantal ondertussen gestegen naar 4.175 besmette personen, waarvan 26 personen overleden zijn.2 Hiermee wordt het huidige gezondheidssysteem in het bezette gebied andermaal op de proef gesteld. De gezondheidsinfrastructuur is er namelijk uitermate fragiel en de levensomstandigheden zijn allesbehalve optimaal om de verspreiding van het virus tegen te gaan.

In Gaza valt de huidige gezondheidscrisis terug te brengen tot de Palestijnse geschiedenis en de relatie met Israël. Gaza kreunt immers al een halve eeuw onder de Israëlische bezetting en de blokkade holt de gezondheidsinfrastructuur gestaag uit. Crises leggen vaak de onderliggende machtsstructuren bloot, en met de recente Covid-19 pandemie is dit niet anders. In dit artikel willen we dan ook gebruik maken van de situatie om de onderliggende, structurele problemen naar de voorgrond te brengen en opnieuw aandacht te vestigen op de dagelijkse realiteit van de inwoners van Gaza, wiens lockdown niet zal eindigen met het verdwijnen van Corona. Om een zo accuraat mogelijk beeld te krijgen van de situatie, spraken we met enkele Gazaanse inwoners en regio-experten.

Achtergrond: de systematische aftakeling in historisch perspectief

De afbrokkeling van de gezondheidszorg in Gaza moet gezien worden als een continuüm, waarbij Israël systematisch de infrastructuur aanvalt. Dit weerhoudt Gaza ervan om duurzame openbare voorzieningen op de been te brengen. Om de hedendaagse situatie te begrijpen is het dus essentieel terug te blikken op enkele historische processen die dit in de hand hebben gewerkt.

Tot 1948 was Palestina een Brits mandaatgebied en reeds dan waren er belemmeringen om een degelijke Palestijnse gezondheidsinfrastructuur uit te bouwen. Joodse kolonisten daarentegen mochten een dergelijke voorziening wel uitbouwen en werden zelfs gesteund om een onafhankelijke gezondheidszorg te verwezenlijken. Palestijnen waren aangewezen op de zeer beperkte medische zorgen die door het Verenigd Koninkrijk werden aangeboden. Toen het mandaat eindigde na WOII lieten de Britten dan ook een ongeregeld, chaotisch tafereel achter.

Wat volgt is een periode van zeventien jaar onder Egyptisch en Jordaans bewind. Ook toen bouwden de bestuurders geen degelijke gezondheidsinfrastructuur uit. Ondanks deze woelige geschiedenis, blijft het grootste obstakel tot op de dag van vandaag uiteraard de Israëlische bezetting. Als bezetter is Israël in principe wettelijk verplicht om in te staan voor de gezondheid van de Palestijnen, maar dit is absoluut niet wat er zich in realiteit afspeelt.3 Vanuit Gaza komt er dan ook vaak verzet hierop. “Deze initiatieven hebben helaas vaak slechts een beperkte impact, aangezien de acties systematisch worden uitgeblust en onderuitgehaald door zowel Israël als Hamas”, laten onze respondenten weten.

Om de volledige kwestie te begrijpen dienen we de blokkade van Gaza te deconstrueren. Deze blokkade is namelijk een proces van politieke dominantie dat er naar streeft om een hele bevolking te isoleren en te onderdrukken.4 Deze isolatie zorgt er tevens voor dat de bevolking volkomen afhankelijk is van de bezetter; zo heeft Israël bijvoorbeeld de volledige controle over de toelevering van medische producten.

De gezondheidsinfrastructuur kan niet uitgebouwd worden aangezien het weerhouden hiervan deel uitmaakt van Israël’s “de-development” project.5 De-development duidt op het intentionele, structurele onderontwikkelen van de Palestijnse gezondheidszorg. Zolang Palestina geen soevereine staat is en geen controle heeft over het reilen en zeilen van het eigen grondgebied, is het dus onmogelijk ooit een degelijke infrastructuur tot stand te brengen. De Israëlische bezetting heeft hiermee het gezondheidsstelsel op zijn knieën gedwongen.

Bovendien heeft Gaza in deze periode van bezetting verschillende oorlogen en aanvallen gekend, die niet alleen zorgden voor het verlies van heel wat Palestijnse burgers, maar ook voor een aanhoudende verwoesting van de gezondheidszorg en haar infrastructuur. Tijdens deze oorlogen waren gezondheidsfaciliteiten een populair doelwit voor de militaire offensieven van het Israëlische leger.

Met Corona dient zich een nieuwe historische tragedie aan, waarbij opnieuw duidelijk wordt hoe de Gazaanse populatie en infrastructuur op alle vlakken worden onderdrukt. De medische uitdagingen en problemen waar Gaza mee te kampen heeft tijdens deze crisis, zijn dus terug te brengen naar de blokkade, de militaire bezetting en in essentie de kolonisatie van Palestina.

De falende gezondheidszorg

De huidige gezondheidsinfrastructuur in Gaza is steeds minder in staat om aan de behoeften van de bevolking te voldoen. Osama, een Palestijnse arts werkzaam in Gaza, vertelt ons dat de gezondheidszorg zodanig fragiel is dat complexe medische interventies praktisch onmogelijk zijn. Er is een groot gebrek aan medisch materiaal en bovendien zorgen checkpoints en vergunningskwesties voor extra obstakels. Gaza, dat al veertien jaar in complete lockdown leeft, is dan ook een van de slechtste plaatsen om ziek te worden.

Een van de voornaamste oorzaken van de gebrekkige infrastructuur is de ‘dual use’-lijst die Israël publiceert. Deze lijst bevat tal van goederen die Gaza niet binnen mogen om zogenaamde veiligheidsredenen. De goederen zouden namelijk ingezet kunnen worden om militair materiaal te ontwerpen. Maar ook duizenden materialen die niet officieel op de lijst staan, kunnen niet binnen zonder ‘speciale toestemming’. Elk item moet een streng goedkeuringsproces ondergaan. Dit gaat zo ver dat ook heel wat medisch materiaal Gaza niet binnen mag.6

Verder hebben Palestijnen in Gaza een vergunning nodig om toegang te krijgen tot de meer geavanceerde gezondheidszorg in een ziekenhuis elders in Oost-Jeruzalem, de Westelijke Jordaanoever of in Israël. De wachttijd voor zo een vergunning is vaak lang en wanneer het om cruciale ingrepen gaat, komt die toelating meer dan eens te laat.  Deze vergunningen, of health referrals, komen bovendien vaak met de voorwaarde om informatie in te winnen voor de Israëlische autoriteiten, waardoor de patiënten uit Gaza moeten kiezen tussen hun gezondheid en hun Palestijnse loyaliteit. Door de Covid-19 crisis zijn deze health referrals nog strikter geworden.

Verder is de basisinfrastructuur van de gezondheidszorg in Gaza inherent defect. Zaken die vanzelfsprekend lijken, zoals proper water en elektriciteit, zijn daar geen garantie. Bovendien is “social distancing” quasi onmogelijk in Gaza, een van de dichtstbevolkte gebieden ter wereld waar volledige families samenleven in kleine ruimtes. “In Gaza is er tevens geen sprake van een sociaal contract om op terug te vallen, waardoor Palestijnen bijgevolg op zichzelf en op hulp van buitenaf zijn aangewezen”, vertelt Osama ons.

“Ook de dienstverlening voor mensen die kampen met mentale gezondheidsproblemen is zeer beperkt, terwijl dit net een groot probleem is”, stelt Amira, directrice van een women’s health centre in Gaza.7 De VN gaven aan dat Gaza vanaf 2020 niet langer leefbaar zou zijn.8 Gaza is echter reeds onleefbaar sinds de eerste dag dat de blokkade in het leven werd geroepen. “Door het leven in een ‘open gevangenis’ en het ondergaan van verschillende oorlogen, kampen de meeste inwoners met mentale problemen, zo ook de therapeuten die net soelaas zouden moeten bieden”, aldus Amira.

De bevolking van Gaza heeft amper toekomstperspectief; hun leven lijkt als het ware in een eindeloze wachtzaal geplaatst. “Elke twaalfjarige in de Gazastrook heeft reeds drie oorlogen meegemaakt en heeft nog nooit echte vrijheid gekend of onder een soevereine staat geleefd”, zo beschrijft Yara de situatie. Zij is een docente aan de University of Florida, die werkt rond gezondheidskwesties in oorlogsgebieden. “Dit zorgt voor zeer ambivalente gevoelens over de toekomst en het heden.” Bovendien heerst er ook een stigma op het zoeken van hulp, wat op zijn beurt weer leidt tot hoge zelfmoordcijfers, voornamelijk onder jongeren.

Naast de gebrekkige infrastructuur ter plaatse komt er nog een extra uitdaging bij: Gazaans onderzoeker Omar laat ons weten dat het gezondheidssysteem in Gaza een complexe warboel is, met meerdere zorginstanties. Enerzijds is er het Palestijnse Ministerie van Gezondheid in Ramallah. Anderzijds zijn er ook humanitaire organisaties zoals UNRWA (een hulporganisatie van de VN voor Palestijnse vluchtelingen) en Red Crescent als belangrijkste spelers, alsook tal van NGO’s en daarbovenop ook de private sector.

“Daardoor is er een groot coördinatieprobleem en een tekort aan correcte data”, vult Osama aan. Zo hebben de Palestijnen in Gaza weinig controle over de allocatie van de voorzieningen en zijn ze totaal afhankelijk van financiering en middelen van Israël en de internationale gemeenschap. Het gebroken gezondheidssysteem, dat ontoegankelijk is en op geen enkele manier adequate zorg kan verlenen, resulteert in vele overlijdens die voorkomen konden worden.

Bovendien ontkent Israël zijn rol als bezetter en onttrekt zich ook in deze crisis nogmaals van al zijn verantwoordelijkheden, zo ook op medisch vlak. Het is ironisch dat Israël Gaza al jaren aanvalt en de Palestijnen systematisch hun land uitdrijft, en tegelijk moet instaan voor de gezondheidszorg van de Gazanen. Of hoe het echte virus in Gaza misschien wel de Israëlische bezetting is. De aanhoudende afhankelijkheidsrelatie, waarbij mensen in Gaza momenteel moeten smeken om donaties en de ‘goodwill’ van zijn bezetter, versterkt de bezetting alleen maar.

Gaza in tijden van Corona

Gaza kan enkel de strijd aangaan tegen dit nieuwe virus indien Israël hulp toelaat. Het gebied met twee miljoen inwoners kent slechts 87 beademingstoestellen en heeft amper 100 bedden op intensieve zorg voor handen. “Het merendeel van deze bedden en toestellen is bovendien reeds in gebruik”, verzekert Omar. Onze respondenten houden bijgevolg bang hun hart vast voor wat nog komt.

Een echte uitbraak van het virus blijft voorlopig uit, aangezien besmette personen meteen in quarantaine worden geplaatst en er strenge controles zijn voor wie het gebied binnenkomt, getuigen gezondheidsmedewerkers uit Gaza. Na een lockdown van vijf maanden werden de scholen en moskeeën wel heropend. Dit betekent echter niet dat alles terug loopt zoals voorheen. Overal in Gaza worden Corona-maatregelen opgevolgd in de mate van het mogelijke, en de controle is ook uiterst strikt. Personen die het gebied binnenkomen worden tevens verplicht tot 21 dagen quarantaine.9

Mensen komen wel nog gewoon op straat, maar dit is eerder uit noodzaak. In een gebied waar men voornamelijk van de informele economie leeft, is een complete lockdown logischerwijs niet evident: thuisblijven betekent dat het inkomen wegvalt en de werkloosheidscijfers behoren nu al tot de hoogste ter wereld. De Gazanen staan dus bijna voor de onmogelijke keuze: sterven van de honger of sterven door Corona. Daarnaast moeten veel gezinnen hun familieleden financieel ondersteunen die door Corona werkloos zijn gevallen. “Hierdoor komen nu ook vaak gezinnen uit de middenklasse in de problemen”, benadrukt Majed, Gazaans journalist en activist. Sommige mensen vinden werk in een van de ondernemingen die zijn omgevormd tot grootschalige producenten van mondmaskers. Deze mondmaskers zijn echter niet voor de inwoners van Gaza, maar zijn bestemd voor de Israëlische en de Amerikaanse markt.

Aangezien de Gazanen steeds vaker voor hun eigen overleven moeten instaan, zijn burgerinitiatieven dan ook aan een opmars bezig. In het kader van Covid-19 zijn er bijvoorbeeld vertaalbureaus opgericht om mensen van adequate informatie te voorzien omtrent het virus, en worden mondmaskers en beademingstoestellen ontworpen met de middelen voorhanden.10

Bijkomende uitdagingen: verdeeldheid in het huishouden

De complexe gezondheidssector en het coronavirus leggen ten slotte de bredere realiteit van verdeeldheid in Palestina bloot. Toen Hamas in 2006 de Palestijnse parlementsverkiezingen won, was de regerende elite van Fatah – die sinds de Oslo akkoorden in 1993 de legitieme leiding werd van de Palestijnse Autoriteit (PA) – niet van plan deze overwinning te accepteren. Na een machtsstrijd van ongeveer een jaar regeert Hamas sinds 2007 over de Gazastrook terwijl de PA de Westelijke Jordaanoever bestuurt. Deze interne verdeeldheid maakt het lastiger dan ooit voor Palestina om weerstand te bieden aan de Israëlische bezetting, alsook voor Gaza om een degelijke gezondheidszorg te verwezenlijken.

Voor de Gazastrook creëert deze verdeling een onleefbare realiteit. Omdat de PA de officieel erkende autoriteit is in Palestina, vallen ook de legitieme beleidsinstrumenten onder haar gezag. Dit heeft uiteraard concrete gevolgen voor de gezondheidssector. Ten eerste zorgt de verdeeldheid voor een moeilijke planning op lange termijn, en is de gezondheidszorg niet te coördineren door een gebrek aan een uniform systeem.

Ten tweede zorgt de politieke machtsstrijd tussen Hamas en de Palestijnse Autoriteit voor bijkomende uitdagingen. Zo verliest Gaza aanhoudend medisch personeel en experts, aangezien de PA ermee dreigt deze niet langer te betalen als ze niet onder de Palestijnse Autoriteit komen werken. Daarnaast heeft de PA Hamas al eerder tegengewerkt door zich te scharen achter het discours dat Hamas een terroristische organisatie is en op die manier te pleiten voor de blokkade. De gezondheidsmedewerkers in Gaza die aan ons onderzoek meewerkten, haalden steeds opnieuw deze interne verdeeldheid aan als een van de grootste uitdagingen voor de gezondheidsinfrastructuur in Gaza.

Bijkomende uitdagingen: de bagatellisering van de onderdrukking

Bovenop de interne verdeeldheid, vormt zich nog een bijkomend probleem. Osama en Majed benadrukken een tweede obstakel: door af en toe beperkte hulp te bieden probeert Israël consequent de aandacht af te leiden van de aanhoudende onderdrukking van de Palestijnen. De globale media portretteren Israël regelmatig als een van de voortrekkers op medisch vlak, als vooruitstrevende macht door hun geavanceerde technologieën. Ondertussen worden de Palestijnen in Gaza aan hun lot overgelaten, ondanks de plicht die Israël als bezetter heeft om medische benodigdheden te garanderen volgens de VN.

Majed is sceptisch: “Wanneer Israël dan toch beperkte medische voorraad en beschermende middelen levert aan het bezette gebied, onthaalt de internationale gemeenschap dit vaak enthousiast; hoewel het slechts een fractie is van wat er werkelijk nodig is.” In plaats van Israël te prijzen omdat het Gaza in voorraden voorziet zou men de vraag moeten stellen waarom de strook zo afhankelijk is van Israël en zelf niet kan instaan voor die voorraden.

Het ‘vaccin’ tegen de Israëlische bezetting

De strijd om Palestijnse vrijheid is zonder twijfel één van complexe aard. Door de niet-aflatende steun van Amerika aan Israël, een lakse reactie van de internationale gemeenschap en dubieuze verdragen tussen Israël en Midden-Oosterse machten, blijft de situatie in Gaza onveranderd. Zelfs de recente, wekenlange aanvallen op Gaza in de huidige Corona-crisis werden niet voldoende veroordeeld. Het is dan ook meer dan ooit van levensbelang dat de internationale gemeenschap niet opzij blijft kijken. Een functionerende gezondheidszorg kan immers niet uitgebouwd worden zolang de bezetting aanhoudt. Onze contacten benadrukken daarom dat er stappen moeten ondernomen worden naar een heruitgevonden solidariteit. Een solidariteit die niet louter gebaseerd is op fondsenwerving, maar op politieke actie.

Osama is zeer duidelijk: “Gaza heeft er geen boodschap aan om in een klassieke slachtofferrol geplaatst te worden, waarbij de situatie gezien wordt als een soort ramp-theater waar niks aan te doen valt.” Solidariteit hoort niet vanuit medelijden te komen, maar vanuit de wil om verandering teweeg te brengen. Dus eerder dan aan humanitaire solidariteit hebben de inwoners van Gaza nood aan politieke solidariteit en het doorbreken van de onschendbare positie die Israël momenteel aanhoudt.

“Gaza zal niet van de ene dag op de andere ineens instorten zoals sommigen denken, maar mensen zullen steeds vaker sterven indien er niets gedaan wordt…”, besluit Osama. De teloorgang van de Gazastrook zal geleidelijk aan realiteit worden, door de gebrekkige gezondheidszorg en de weinige toekomstperspectieven. De toekomst voor Gaza ziet er dus somber uit indien ‘heruitgevonden’ solidariteit uitblijft en de bezetting blijft aanhouden.

Een heruitgevonden solidariteit zou enerzijds bestaan uit politieke druk op Israël en de erkenning van de situatie als kolonisatie, en anderzijds uit de nood om inwoners van Gaza voor zichzelf te laten spreken en zo hun stem te legitimeren. Een discours dat Israëls machtige positie in de wereld als status quo hanteert, is immers een discours dat de situatie van de Palestijnen op de Westelijke Jordaanoever en in Gaza herbevestigt. Onze respondenten benadrukten tot slot enkele zaken die instaan voor de toekomst van het gebied en de gezondheidszorg: Israël moet de bezetting stopzetten en de blokkade opheffen, ook Egypte dient de eigen blokkade te beëindigen. Hamas en de Palestijnse Autoriteit moeten de krachten bundelen en zo een einde maken aan de interne verdeeldheid. Verder moet de internationale gemeenschap eindelijk de eigen rol erkennen en hun verantwoordelijkheid hiervoor opnemen in de vorm van sancties tegen Israël. Per slot van rekening kunnen we concluderen: “Zwijgen is in de ogen van het kwaad zelf kwaad. Niet spreken, is spreken. Niet handelen, is handelen.”11

Auteursnoot:

Dit stuk is opgesteld aan de hand van online interviews met personen ter plaatse, of die een sterke affiniteit met de regio hebben, o.a. Majed A. – Gazaans journalist en activist, Omar A. – Gazaans onderzoeker, Osama T. van Physicians for Human Rights, The Palestinian Red Crescent – Gaza Departement, Palestinian Medical Relief Society, PNGO, Al Ahli Arab Hospital en Palestina Solidariteit. Verder is informatie uit volgende webinars of documentaires gebruikt: Rudi Vranckx – de Frontlinie, Who Profits Research Centre – Political Economy of Covid-19, The Palestinian Policy Network – Coronavirus in Palestine: Confronting the Vulnerability of Indigenous Bodies.