De trots van Bukele

Het veiligste land van Latijns-Amerika, zo prijst Bukele zijn beleid aan op de Algemene Zitting van de VN in september vorig jaar. De zaal oogt eerder leeg. Het is net geen familieonderonsje, maar de stralende aanwezigheid van vrouw en kind maakt voor de president veel goed.

Dat El Salvador het recht heeft om de problemen op zíjn manier aan te pakken en dat het land daar geen hulp noch kritiek van buitenaf voor nodig heeft, herhaalt hij tot vervelens toe. “El Salvador is klein maar groots in zijn daden”. Hij blinkt van trots. El Salvador is bendevrij.

Ik herinner mij de opname van een onderhoud van Bukele met vertegenwoordigers van de nationale politie in het presidentieel paleis een jaar eerder, in oktober 2022. Achter hem een levensgroot schilderij van Mgr. Romero, de aanwezige officieren strak in het uniform, Bukele casual met een rode polo.

De president voert het woord. Thema: ‘de ironie van de mensenrechten’. Hij heeft duidelijk geen hoge pet op van ngo’s en internationale organisaties die steeds de mond vol hebben over mensenrechten. Volgens hem zijn die enkel begaan zijn met de rechten van delinquenten en malen zij niet om de eerbare burger. Een andere manier om aan zijn genodigden te zeggen ‘proficiat, doe zo voort’.

Volgens Bukele zijn ngo’s enkel begaan met de rechten van delinquenten en malen zij niet om de eerbare burger

Een paar maanden later publiceren Human Rights Watch en Cristosal, twee internationale mensenrechtenorganisaties, een gezamenlijk rapport onder de veelzeggende titel ‘Wij arresteren wie wij willen’.

Human Right Watch & Cristosal.
“Wij kunnen arresteren wie we willen”.
Wijdverbreide schendingen van de mensenrechten tijdens het ‘uitzonderingsregime’ in El Salvador

Het verhaal van Ernesto en zovele anderen

Ernesto neemt me even apart. Hij wil me liever onder vier ogen spreken. Dat voelt veiliger. Anderhalf jaar geleden werd hij samen met zijn zoon opgepakt. Zomaar, overdag, midden op straat. Na vier weken werden ze vrijgelaten. Een maand later werd zijn zoon weer opgepakt.

Ernesto wacht al meer dan een jaar op nieuws. Hij laat mij foto’s zien van zijn zoon en kleinzoon om te bewijzen dat hij de waarheid spreekt. Zijn zoon is niet alleen onschuldig maar ook zwaar ziek. Toen al, die eerste keer, was hij herstellende van een ziekte die fataal had kunnen zijn. En zonder de nodige zorg waarschijnlijk ook fataal zal zijn, maar dat durf ik hem niet zeggen.

Elke maand maakt Ernesto voor zijn zoon een paquete klaar met wat bonen, maïsbloem, droge koekjes, cornflakes, toiletpapier en medicatie. Kostprijs: 80 US$, een fortuin voor een kleine boer die bovendien niet weet of zijn zoon het pakketje in handen krijgt. Cipiers houden al eens wat achter. Het is zijn dochter die het naar de gevangenis brengt. Zij krijgt haar broer nooit te zien.

‘Pakket’ voor de zoon in de gevangenis: Foto: Marleen Bosmans

Zelf durft Ernesto het huis niet meer uit. In de gevangenis heeft hij met eigen ogen gezien hoe drie medegevangenen koudweg door cipiers werden vermoord. De ene met een wurgdraad, de andere met een giftig gas dat in zijn keel werd gespoten en een derde werd doodgeklopt.

Ik beloof hem om zijn verhaal bekend te maken. We overleggen en beslissen om hun echte namen te vermelden en de foto’s niet te publiceren, maar hij staat erop dat de wereld weet wat er in El Salvador gebeurt.

Ernesto is niet de enige. Nog nooit heb ik mensen zo bang gezien. Soms gaat de deur op slot en staat er iemand bedekt op de uitkijk, maar meestal vinden de ontmoetingen plaats op onverdachte plekken. Regelmatig stokt hun stem of happen ze naar adem terwijl hun tranen vloeien. Het verblijf in de gevangenis laat zware trauma’s na en degenen die al maanden, of jaren, wachten op nieuws over man, vrouw of kinderen zijn stilaan de wanhoop nabij.

Nog nooit heb ik mensen zo bang gezien

Iedereen weet dat zij op elk moment kunnen worden opgepakt. Geld voor een advocaat is er niet. Wie geen geld heeft, hangt af van het Openbaar Ministerie. Maar de procureur stuurt hen steeds weer wandelen. Hij weigert zelfs om de documenten die de onschuld van de slachtoffers moeten bewijzen, in ontvangst te nemen.

“Ik ben bang,” zegt een man, een voormalig politiek mandataris. Zijn stem trilt. Zijn lichaam beeft. Hij staat steeds weer op van zijn stoel terwijl hij het angstzweet van zijn voorhoofd veegt. Hij werd beschuldigd van onrechtmatige verrijking. Hij toont ons het verslag van het gerechtelijk onderzoek dat besluit dat hij onschuldig is.

Vierenvijftig dagen later staat alsnog de politie aan zijn deur. Hij heeft twee jaar en drie maanden in de gevangenis gezeten. Het gerechtelijk bevelschrift om hem vrij te laten werd koudweg genegeerd. Zijn ervaring in de gevangenis was erger dan de twaalf jaar oorlog.

“Bang zijn is menselijk,” verontschuldigt hij zich. “De Heilige Romero, Roque Dalton (progressieve priester van El Salvador, nvdr) en Nelson Mandela hebben mij geleerd dat moedig zijn niet betekent dat je niet bang mag zijn. Moedig zijn is leren hoe je die angst kan overwinnen.”

Mgr. Romero was een progressieve aartsbisschop van San Salvador. Op 24 maart 1980 werd hij tijdens een eucharistieviering doodgeschoten door een rechts doodseskader. Foto: Marleen Bosmans

Waarschijnlijk zal hij alsnog overstag gaan, schuld bekennen en het geld “terugbetalen” om eindelijk rust te vinden. Hij kan nog steeds niet vatten wat hem overkomt. Hij heeft steeds goed met Bukele kunnen samenwerken. Hij heeft hem mee groot gemaakt, totdat Bukele president werd.

Uitpuilende gevangenissen

Niemand weet hoeveel mensen er precies gevangen zitten. Door het embargo op publieke informatie geeft de overheid al sinds 2020 geen cijfers meer vrij. Vorig jaar in september lichtte Gustavo Villatoro, minister van justitie en openbare veiligheid, een tipje van de sluier op. Sinds de aanvang van de uitzonderingstoestand in maart 2022 is de gevangenispopulatie op anderhalf jaar tijd verdrievoudigd.

1,6 procent van de totale bevolking zit in de gevangenis

Er waren al meer dan 72.600 mensen opgepakt, wat het totaal aantal gevangenen op meer dan 100.000 brengt, of 1,6 procent van de totale bevolking. In de nieuwe supergevangenis in Tecoluca, die vaak te zien is in de media, is er nog plek zat. De gevangenis is berekend op 40.000 gedetineerden en voorzien van cellen zonder de minste privacy waar honderd mensen moeten samenhokken, 24 op 7.

Dat Bukele in maart 2021 Villatoro aanstelde als minister van justitie, kwam voor buitenstaanders eerder onverwacht. Het verleden van de man is niet onbesproken.

In zijn vorige hoedanigheid als verantwoordelijke van het Hoofdtoezicht op het Financieel Systeem (Superintendencia del Sistema Financiero) – ook een aanstelling van Bukele – heeft hij de banken verboden hebben “om de commerciële banden met klanten die verdacht worden van financiële criminaliteit, te verbreken”. Deze maatregel is duidelijk een inbreuk op de Salvadoraanse wet tegen het witwassen van drugsgeld.

In zijn strijd tegen het bendegeweld heeft Villatoro één doel voor ogen: 80.000 bendeleden naar de gevangenis. De politie kreeg quota’s opgelegd en is verplicht om per dag minstens 1.000 arrestaties te verrichten. Dat dit de deur wagenwijd openzet voor misbruiken allerhande, is evident. Precieze cijfers over het aantal bendeleden zijn er niet.

De politie kreeg quota’s opgelegd en is verplicht om per dag minstens 1.000 arrestaties te verrichten

Het feit dat leger en politie in een recordtempo tienduizenden mensen hebben kunnen arresteren zonder de minste tegenwerking van de bendes, die toch in meer dan 90 procent van het land opereren, roept bij sommigen vragen op. Iedereen tast in het duister over wat eigenlijk het plan is. De beleidsdocumenten met betrekking tot de nationale veiligheid, vallen ook onder het embargo.

Zo’n 60 procent van de mensen die de voorbije twee jaar werden gearresteerd, zouden gewone burgers zijn; in slechts 40 procent van de gevallen gaat het om bendeleden. De overgrote meerderheid van de gevangenen wacht nog steeds op een proces. De gewezen rector van de UCA, pater Andreu Oliva, heeft ook weet van een 200-tal meldingen van mensen die in de gevangenis overleden zijn.

COFAPPES: Comité van familieleden van politieke gevangenen van El Salvador. Foto: Marleen Bosmans

Vaak sterven zij omdat hun de noodzakelijke medische zorg werd ontzegd. Soms vertonen de lijken sporen van foltering. Waarschijnlijk ligt het aantal doden veel hoger. Er zijn zelfs meldingen van massagraven binnen de gevangenissenmuren. De familie van overleden gedetineerden worden niet altijd ingelicht.

Uitzonderingstoestand en draconische wetten

Eén en ander is maar mogelijk doordat het parlement op 27 maart 2022 instemde met het uitroepen van de uitzonderingstoestand. Die houdt onder meer in dat de grondwettelijke vrijheden worden opgeschort en verdachten zonder arrestatiebevel kunnen worden opgepakt.

Zo’n 60 procent van de mensen die de voorbije twee jaar werden gearresteerd, zouden gewone burgers zijn, geen bendeleden

De beslissing van het parlement kwam daags na een ongeziene explosie van het aantal moorden, 92 in totaal op slechts drie dagen tijd. Volgens sommigen moet de reden voor die uitbarsting van moordend geweld gezocht worden in het afspringen van de onderhandelingen tussen de overheid en de bendes.

Ik laat me vertellen dat het omgekeerde waar is en dat de moorden het resultaat zijn van een akkoord tussen de overheid en de bendeleiders zodat Bukele een excuus had om de uitzonderingstoestand uit te roepen. De slachtoffers waren nog niet begraven of het leger en de politie hadden al 633 personen werden opgepakt. Het blijft onduidelijk of er al iemand voor die moorden voor de rechter werd gedaagd.

In een ijltempo heeft het parlement ook de strafwetgeving aangepast en verstrengd. Familieleden, advocaten, journalisten en leden van sociale organisaties die “rechtstreeks of onrechtstreeks” voordeel halen uit hun banden met bendeleden riskeren nu 30 jaar gevangenis in plaats van zes.

Kinderen tussen 12 en 16 jaar worden niet langer beschermd en riskeren een gevangenisstraf van tien jaar voor bendelidmaatschap. Voor minderjarigen van 16 tot 18 jaar werd de maximumstraf verhoogd naar 20 jaar.

Vaak zien de gevangenen hun advocaat pas voor het eerst bij de aanvang van de zitting

Om het probleem van de overbevolking in de gevangenissen op te lossen, organiseert justitie nu massaprocessen waarbij 200 à 600 beklaagden tezamen voor een anonieme en onzichtbare rechter moeten verschijnen. Vaak gebeuren die processen virtueel. Vaak zien de gevangenen hun advocaat pas voor het eerst bij de aanvang van de zitting en dan nog niet langer dan enkele minuten.

Muurschildering ter nagedachtenis aan de oorlogsslachtoffers. Cuscatlan Park. Foto: Marleen Bosmans

De grondwet bepaalt dat een uitzonderingstoestand maximaal 30 dagen mag duren en slechts eenmaal met 30 dagen verlengd kan worden. Tot op heden wordt zij keer op keer elke maand verlengd. De uitzondering is nu de regel, dat was ook de verkiezingsbelofte van Bukele.

Volgens sommige waarnemers liggen er al 200 ‘gefabriceerde dossiers’ klaar met valse aantijgingen die direct na de start van Bukele’s tweede presidentsmandaat geactiveerd kunnen worden.

Terug naar vóór de burgeroorlog

MOVIR (Movimiento de Víctimas del Régimen) is een Salvadoraanse organisatie die de belangen van onschuldige gevangenen en hun kinderen behartigt. Kinderen van gevangenen worden door de overheid aan hun lot overgelaten en hebben geen recht op onderwijs of gezondheid.

MOVIR beweegt hemel en aarde om een lijst met de namen van alle gevangenen te krijgen, maar dat lukt maar met mondjesmaat. Hun whatsappgroep telt zo’n 3.000 leden, maar telkens als er een politieoperatie op til is, loopt die leeg.

De Permanente Vertegenwoordiger van de Verenigde Naties is weigerachtig om hen te ontvangen. Hij zegt hun dat hij een diplomatieke functie bekleedt en geen problemen wil. Ook Amnesty International, Human Rights Watch en het Internationale Rode Kruis bewaren liever afstand. De pauselijke nuntius ontvangt hen pas na lang aandringen en probeert hen te sussen: “Jullie doen wat jullie moeten doen. Wij doen wat wij moeten doen.” En dat in het land van Romero.

Iedereen is op zijn hoede, ook de buitenlandse vertegenwoordigers. Je weet immers nooit wie er meeluistert, wordt er gezegd. Meewerken lijkt hun beter dan tegenwerken. Al hebben sommigen moeite om hun bewondering voor de ‘unieke’ prestaties van Bukele te onderdrukken. Ze noemen hem SMART (Specific – Measurable – Achievable – Realistic –Timely), een term die in de handboeken voor ontwikkelingssamenwerking wordt gebruikt.

De huidige situatie vertoont verdacht veel gelijkenis met de jaren ’70

De huidige situatie vertoont verdacht veel gelijkenis met de jaren ’70 aan de vooravond van de burgeroorlog, maar toen lagen de verminkte lijken open en bloot op straat, nu blijft de repressie veeleer onzichtbaar. De meeste omstaanders zijn voorzichtig en gaan liever mee in het officiële discours over “delinquenten”. Maar iedereen die ik tegenkom, weet: het wordt nog erger.