Net als 175.000 andere Sahrawi wonen de meiden in grote kampen in de hete woestijn nabij de grenzen met Marokko, Mauritanië en hun moederland de Westelijke Sahara. De kampen staan op Algerijns grondgebied, maar Polisario vormt er een regering in ballingschap en vervult er feitelijk het overheidsgezag.

Moederland

De Westelijke Sahara is het land waar de drie meisjes, en ook zelfs hun ouders, nooit mochten zijn. De Sahrawi kunnen geen kant uit. Tot 1975 was hun thuisland nog een “provincie” van kolonisator Spanje.

Vandaag is het buurland Marokko dat er de plak zwaait. Het merendeel van de kampbewoners is afhankelijk van humanitaire hulp. Het is een stille oorlog, al 50 jaar. We horen er amper iets over.

Er was nooit Marokkaans staatsgezag

Het eerste deel van mijn reisverhaal voor De Wereld Morgen ging over Afrika’s laatste kolonie en toont markante gelijkenissen met het bezette Palestina. Hier is het niet Israël maar Marokko dat al sinds 1975 een uitspraak van het Internationaal Gerechtshof negeert.

Het is een uitspraak waar Marokko zelf aan dit Haagse Vredespaleis om had gevraagd. Die viel dus anders uit: alleen de oorspronkelijke bevolking kan en mag zich volgens de hoogste VN-rechter uitspreken over de toekomst van haar eigen land: via een referendum.

Marokko heeft weliswaar historische banden met het gebied maar heeft vóór 1975 nooit het staatsgezag uitgeoefend in zijn buurland. Toch weet het de afgesproken VN-volksraadpleging al bijna een halve eeuw te frustreren. Dat gaat gepaard met repressie, geweld, mensenrechtenschendingen en verdwijningen.

Landmijnen, ook Belgische

Tot op vandaag vallen er slachtoffers als gevolg van schermutselingen en door de meer dan zes miljoenen landmijnen die er zijn gelegd, ja, ook mijnen geleverd door België (zie de vlag op de foto hierboven). De langgerekte grens tussen het door Polisario beheerste gebied (20%) en de door Marokko bezette 80% van de Westelijke Sahara is ermee bezaaid.

De naam Polisario is een Spaanse afkorting en staat voor Frente Popular para la Liberación de Saguia el-Hamra y Rio de Oro, naar de oude historische namen van het gebied. (nvdr)

De scheidslijn wordt gevormd door een woestijnmuur van liefst 2.700 kilometer lengte met de toepasselijke naam The Berm. Alleen de Chinese Muur is langer dan deze aarden barrière. die tot op vandaag bewaakt wordt door zo’n 150.000 Marokkaanse soldaten. Het vrije gebied onder controle van het Polisario is even groot als België plus Luxemburg.

Cubaanse dokters

Een rek met kunstledematen in het atelier bij het grootste ziekenhuis voor de vijf Sahrawi-kampen. Wie door een landmijn is geraakt krijgt hier een prothese op maat.

Elders in dit medische hoofdkwartier werken Spaanstalige dokters die zijn ingevlogen door het bevriende Cuba. Handig, ze spreken Spaans, de tweede omgangstaal van de Sahrawi, een erfenis van kolonisator en dictator Franco.

Aandacht genereren

De inwoners van de vijf kampen, zeg maar woestijnsteden, 100 km ten zuiden van de Algerijnse stad Tindouf weten het maar al te goed: ngo’s en buitenlandse delegaties kunnen aandacht genereren voor de oorverdovende stilte rond het referendum dat hun land autonomie moet geven.

Inmiddels al 48 jaar lang baat Marokko de rijkdommen van het land uit, wordt hun oceaan leeggevist, liggen de sardientjes onder valse vlag in onze supermarkten en geeft Marokko aan multinationals als Engie ruim baan om er de groene energie op te wekken die nodig is voor onder meer de landbouwbedrijven van de Marokkaanse koning.

Dit alles zonder dat de winsten worden gedeeld met de rechtmatige eigenaar: het Sahrawivolk. Tijdens de laatste vakantiebeurs in Brussel prijzen reisorganisaties de hoofdstad Laayoune van de Westelijke Sahara aan als een vakantieoord in… Marokko.

Polisario

Het V-teken dat men hier vrijwel meteen maakt zodra je je vinger bij de ontspannerknop brengt, duidt op de onvermijdelijke victorie die ze Polisario en de Sahrawi Arabische Democratische Republiek (SADR) toewensen in hun strijd tegen de bezetter.

Een andere oplossing is voor ze ondenkbaar. De SADR wordt geleid door de vastberaden Polisario-regering in ballingschap waarvan we tijdens onze civiele missie naar de kampen enkele leden mochten ontmoeten.

Maar het meest indrukwekkend waren toch de kleine alledaagse ontmoetingen met gewone mensen. Indrukwekkend is het ook door aan den lijve te ervaren wat het is, als je maar een zevende deel van het water tot je beschikking krijgt dat je in België wegspoelt. Een badkamer en toilet zonder stromend water is best even wennen.

175.600 vluchtelingen

Ik verbleef in het stenen huis waar deze meisjes (foto hierboven) wonen. Ledlampen verlichten het interieur. De ramen zijn afgedekt en het piepschuim tegen het plafond isoleert tegen de felle zon. Buiten staat nog steeds de traditionele tent waarin het familieleven zich vroeger afspeelde.

Ik sliep in kamp Smara. Samen zouden deze vijf vluchtelingenkampen een stad ter grootte van Luik kunnen omvatten, 175.600 vluchtelingen volgens de laatste VN-telling.

Ik antwoordde de meisjes terug met grimassen en handgebaren, liet ze spelen met mijn cameraatje en mijmerde intussen over een moederland waar ze nog nooit mochten zijn. Ik zal er naar verluidt ook niet meer zo maar worden toegelaten door Marokko omdat er een visum van rivaal Algerije in mijn paspoort staat.

Marokkaanse repressie

Er zijn VN-pogingen geweest om gescheiden Sahrawi-families na tientallen jaren voor korte tijd te verenigen. Marokko stemde er mee in, met wellicht de stille hoop dat de vluchtelingen voor de familie aan gene zijde van de woestijnmuur zouden kiezen.

Maar dan ken je de Sahrawi niet, noch hun weerzin tegen de in het bezette gebied heersende repressie. Liever leven in het kamp dan onder de Marokkaanse bezetter. Het is amper voorstelbaar hoe vilein deze reageert op tegenspraak.

Zoals je in Palestina niet overal vrijelijk je vlag kunnen tonen en Koerden beknot worden in het gebruik van hun eigen taal ,zo is het opzetten van je bedoeïenentent in de Westelijke Sahara strafbaar omdat die verwijst naar een te negeren cultuur.

Dagje uit

We gingen op bezoek bij een andere familie die haar stenen huis in het stoffige kamp even had verruild voor een kampeeravontuur in the middle of nowhere. Als Nederlander wandel ik elk jaar door de uitgestrekte Waddenzee bij eb. Maar in deze woestijn zie je ook aan de einder dijk, duin noch vuurtoren.

De familie is die dag even terug in een nostalgische droom, de éénkamertent, met links, achter een blauw laken, een hoekje als keuken, voor me een stapel dekens (de nachten zijn er koud).

“Onze slaapkamer” zei de gastvrouw met ironie. “En waar jij zit is de salon”. Geen stoelen, iedereen in kleermakerszit. Ze spelen een traditioneel spel met een soort mikado-stokjes en pionnen waarvan ik de regels niet begrijp.

Alles en iedereen bijeen in een vierkante tent. Buiten staat een sterke terreinwagen. Veel andere mensen rijden hier in tweedehands Mercedessen van een jaren ‘90-type dat bestand is tegen het Sahara-zand en het klimaat. En dan hoeven garages maar van één merk onderdelen in voorraad te hebben.

Eten

Je schoenen uitdoen in de tent helpt weinig om dat zand buiten te houden, het is vooral een beleefdheidsuiting. De bruine schaal met kamelenmelk moest ik beslist doch beleefd weigeren was me tevoren ingeprent.

Ook als ze aandringen en zelfs met een strip Imodium op zak. De vrouwen koken binnen en verzorgen de theeceremonie. Buiten koken zoals barbecueën is ook hier een mannenzaak: met spiesen van kip en kameelvlees. Voor de visite zijn er vorken.

Terug na een hobbelige reis achterin de terreinwagen. Onderweg zie je geen bedelaars op straat zoals in Brussel of Algiers. Het rantsoen is schraal, maar niemand in de kampen hoeft er erge honger te hebben. Polisario – politieke partij en regering in een geheel – zorgt in overleg met buitenlandse donoren voor de verdeling.

Wie zelf voedsel kan kopen kan naar een winkel. In bepaalde gevallen kun je er betalen met een speciale digitale kaart, bijvoorbeeld bij voedingsbehoeftes van zwangeren. Anderen halen hun voedsel bij verdeelpunten waar je een bedrukte rantsoenkaart voor nodig hebt.

Kameel op het menu, <2.000 calorieën

Mijn veggie-voornemen moest ik uitstellen, want overal, ook bij de afscheidslunch met ambassadeur Abdelkader Taleb Omar in Algiers (links op de foto hierboven) bedroeg de gemiddelde portie kameel al gauw 300 gram per gast. Het is verrassend lekker. Geen alcohol bij de maaltijd, wel water, gezoete yoghurt en limonades.

77% van de bewoners is afhankelijk van voedselhulp: echt geen vetpot, want ons Europees gezonde-voedingsideaal van 2.000 calorieën pp/pd zit al boven de budgettaire limiet waarmee de ter plaatse actieve ngo’s moeten werken.

Ze werken goed samen, zegt men tevreden. En dankzij de inzet van het Polisario verloopt de verdeling efficiënt en effectief en blijven de operationele kosten lager dan in andere vluchtelingenregio’s.

Water is goud

Humanitaire hulpgoederen worden bewaakt in grote magazijnen alsof het Fort Knox is. Maar het echte goud is hier water. Dat wordt met tankwagens door VN-organisatie UNHCR gedistribueerd. Bij de huizen liggen waterzakken of staan tonnen. Sahrawi moeten het doen met weinig terwijl het in de woestijn snikheet kan zijn.

Voor de bereiding van de traditionele gesuikerde thee gebruiken ze flessenwater. Van die thee bedekt met een een kraag van schuimbelletjes nip je met jeneverhoeveelheidjes.

Deze studente journalistiek was kort terug in het kamp en nam de rol op zich van theezetter. Trek er gerust 20 minuten voor uit voor dit ritueel gedaan is.

Onderwijs is een prioriteit

Analfabetisme komt in de kampen amper nog voor. De Polisario-regering spreekt alle denkbare ngo-budgetten en internationale hulpfondsen aan om het onderwijs op een basisnorm te krijgen. Dat lukt soms alleen door de leerlingen te verdelen over ochtend- en middagklassen.

Veel kampbewoners zijn meertalig. Naast het eigen Arabisch en Spaans spreken er ook velen een woordje Engels of Frans en hoor je nog andere talen. Veel volwassenen zijn net zo verslaafd aan hun smartphone als Europeanen.

Je telefoon opnemen heeft soms prioriteit boven het voortzetten van de conversatie. Studenten worden uitgezonden naar alle uithoeken van de aarde voor hun opleiding. En duizenden lagereschoolkinderen krijgen er jaarlijks de kans om mee te gaan met vakantiekampen naar Spanje.

Gitaren

Op de heenvlucht namen we zes gitaren mee voor de school. Daardoor leek het of we in de woestijn zouden gaan optreden. Maar ze waren bestemd voor de enige muziekschool in de kampen die helaas tijdelijk stil ligt. Het gebouw is er, er ontbreekt zo’n € 14.000 per jaar om ‘m weer te laten draaien.

Minister Moussa Salma Labid van Cultuur (links op de foto hierboven) nam de gitaren zelf in ontvangst. “In bezet gebied is het niet verboden om naar Sahrawi-muziek te luisteren”, antwoordt hij op mijn nieuwsgierige vraag, “Maar ‘t kan je wel in de problemen brengen met de bezetter.”

Rol van de vrouwen

En dan de rol van Sahrawi-vrouwen. Die is opmerkelijk voor een Arabisch land. Tijdens de viering van Internationale Vrouwendag – die viel samen met ons bezoek – werd tussen de toespraken door voortdurend iets gescandeerd. Het bleek: “Er is geen alternatief dan zelfbeschikking”.

Met die massale call-and-response-roep om soevereiniteit doelen de vrouwen niet op hun eigen positie in de Sahrawi-gemeenschap, wel op de verlangde politieke autonomie van de Westelijke Sahara. In vergelijking met andere islamitische staten bezetten vrouwen er veel machtsposities.

De kampbesturen zijn in handen van vrouwen, zeg maar als gemeentebestuurders. Dat is deels zo gekomen doordat zij er achterbleven toen hun mannen in de vorige eeuw moesten vechten in de oorlog tegen Marokko.

Maar ook al daarvoor, toen ze nog als bedoeïenen in tenten in vrijheid leefden waren mannen vaak “buitentents” aan het werk om het vee te hoeden en moest toch iemand de gemeenschapszaken voor de samenleving runnen.

Sterk middenveld

Tijdens ons bezoek werd de cruciale rol van een sterk maatschappelijk middenveld benadrukt. Terwijl in België de civiele samenleving door het neoliberalisme steeds verder wordt uitgehold en er sinds de verzuiling behalve vakbonden geen sterke structuren meer over zijn, weet men in de kampen dat je die krachten juist moet versterken om een basisdemocratie te ontwikkelen. Niet alleen in wijken, kampdistricten en op kampniveau, ook via dwarsverbanden die burgers binden.

In Europa zijn we geneigd individualistisch te redeneren (What’s in it for me?) en om sterk parlementaristisch te denken. Maar democratie is meer dan verkiezingen. In de kampen hier draait alles om solidariteit en om collectivisme (What’s in it for us?).

Hier zijn het veeleer de civiele organisaties die de democratie schragen en onderhouden. “Zij vormen onze belangrijkste kracht”, zo wordt ons op het hart gedrukt door een Congreslid.

Niet Polisario als politieke partij, maar de maatschappelijke groeperingen worden hier gezien als de belangrijkste voedingsbasis voor het versterken van de democratie en voor het bevorderen van solidariteit.

Burgerorganisaties

Het gaat bij dat middenveld van de Sahrawi om de nationale organisaties van en voor studenten, voor jeugd, voor vrouwen en voor arbeiders maar ook voor de verdwenen burgers (gedetineerd of gedood door Marokko), voor de vele slachtoffers van landmijnen en voor de mensenrechten.

Deze bewegingen zorgen voor wat je zou kunnen noemen ‘dynamieken’ in de samenleving, ze organiseren bevolkingsgroepen rond een specifieke situatie of belang.

Als ik de Sahrawi met één woord zou moeten karakteriseren: het is een volk met waardigheid

Het gratis, maar verplichte onderwijs, het volkshuisvestings- en preventiebeleid en de eveneens gratis gezondheidszorg creëren de levensvoorwaarden dat burgers deel kunnen nemen aan deze civiele organisaties.

Solidariteit

Alle openbare diensten in de kampen hebben tot taak om het solidariteitssysteem in de gemeenschap te onderhouden. Met voorop het bewaken van de menselijke waardigheid.

Als ik de Sahrawi met maar een woord zou moeten karakteriseren: het is een volk met waardigheid. Een volk dat net als elk ander volk soevereiniteit verdient. Ze willen geen rijkdom maar vrijheid. En die krijgen ze niet als we vanuit Europa wegkijken.

Zelfbeschikking: laatste oordeel

Volgens de VN is de Westelijke Sahara een door Marokko bezet gebied, in afwachting van dekolonisatie. Het maakt deel uit van de lijst van niet-autonome gebieden (Hoofdstuk XI, Artikels 73-74 van het VN-Charter).

De inheemse bevolking van de Westelijke Sahara ten tijde van de Spaanse kolonisatie, Sahrawi-vluchtelingen en hun nageslacht moet zich via het overeengekomen VN-referendum in vrijheid kunnen uitspreken over de toekomst van de Westelijke Sahara.

Respect voor de soevereiniteit van het Sahrawi-volk staat boven etnische of historische gebiedsclaims vanuit andere landen. Dat Marokkaanse kolonisten die zich er hebben gevestigd dat stemrecht ontberen moet voor hen een grote teleurstelling zijn.

Ze komen echter niet voor op de officiële kieslijst omdat ze er in 1975 niet woonden, maar het land veroverden. Of men zich identificeert als Berber of als Arabier is voor de bepaling van het stemrecht niet van belang.

Economische en geopolitieke belangen horen dat evenmin te zijn. Zelfbeschikking is de enige humane oplossing voor de oorspronkelijke bewoners van dit betwiste gebied en hun nageslacht. We kunnen ze dat uitzicht bieden door de publieke opinie te informeren, ondermeer met deze reportage, en door over deze kwestie te blijven praten.

 

Zie het eerste deel van deze reportage hier: Gaza en Westelijke Sahara, ook hun vlaggen zijn bijna identiek