In 2009 stichten Brazilië, Rusland, India en China het samenwerkingsverband BRIC. Twee jaar later werd Zuid-Afrika ook lid en zo ontstond BRICS. Het was een eerder los samenwerkingsverband, maar met een groot potentieel. De vijf landen herbergen op dit moment 42 procent van de wereldbevolking en zijn goed voor bijna een derde van het bruto wereldproduct, uitgedrukt in koopkrachtpariteit (in volume, niet volgens de wisselkoers).

De vijf BRICS-landen willen een mondiaal bestuur opzetten dat inclusief en egalitair is

Het doel van de BRICS is “de mondiale politieke, economische en financiële architectuur op een eerlijke, rechtvaardige en representatieve manier opnieuw vorm te geven op basis van multilateralisme en het internationaal recht”. Anders gezegd, de vijf landen willen een mondiaal bestuur opzetten dat inclusief en egalitair is.

Kantelende wereldverhoudingen

De oprichting van de BRICS is onmiskenbaar een uiting van de kantelende wereldverhoudingen. In het verleden domineerden de landen van het Westen en Japan het wereldtoneel omdat zij economisch en technologisch superieur waren. Dit is hoe langer hoe minder het geval.

En het gaat snel. Twintig jaar geleden was het gezamenlijk bnp (wat een land jaarlijks aan rijkdom produceert) van de BRICS-landen nog minder dan een derde van de 7 rijkste industrielanden (de G7). Met de  nieuwkomers erbij zijn de BRICS-economieën nu al een kwart groter dan die van de G7. De uitgebreide groep vertegenwoordigd nu 47 procent van de wereldbevolking terwijl de G7 amper 10 procent vertegenwoordigt.

Landen uit het Zuiden worden mondiger, varen meer en meer hun eigen koers en drukken hun stempel op de wereldpolitiek. De tanende invloed van de VS op Latijns-Amerika is daar een goed voorbeeld van, net zoals Frankrijk recentelijk zijn koffers mocht pakken in West-Afrika.

Internationale instellingen die na de Tweede Wereldoorlog werden opgericht, zoals de Veiligheidsraad van de VN, het IMF en de Wereldbank, beantwoorden niet meer aan die nieuwe realiteit.

De unipolaire internationale orde die Washington en Brussel aan de rest van de wereld opleggen vertoont ook steeds meer scheuren. De grote financiële crisis (2007-2011) toonde aan hoe fragiel en onbetrouwbaar de economische architectuur van de westerse landen is.

De unipolaire internationale orde die Washington en Brussel aan de rest van de wereld opleggen vertoont steeds meer scheuren

Het vaccin-nationalisme tijdens de pandemie bewees hoe weinig betrouwbaar de landen van het Noorden zijn als het er op aankomt. Dat zelfde geldt voor de weigering van de rijke landen om hun historische verantwoordelijkheid op te nemen tegenover de klimaatopwarming.

De grootste scheur was recentelijk te zien bij de oorlog in Oekraïne. Terwijl de landen van het Noorden voluit de kant kiezen van Oekraïne en wapens leveren, doen de landen uit het Zuiden niet mee aan de oorlogskoorts. Zij blijven grotendeels neutraal en weigeren om mee te werken aan de economische sancties tegen Rusland.

De oorlog maakt ook duidelijk hoe krenterig de rijke landen zijn voor de arme landen, terwijl ze bijzonder gul zijn voor één land, Oekraïne. In het eerste oorlogsjaar werd 170 miljard dollar aan hulp toegezegd aan Oekraïne, wat overeenkomt met ongeveer 90 procent van gezamenlijke officiële ontwikkelingshulp van de rijke landen.

Bovendien fronsten heel wat landen de wenkbrauwen toen de geldreserves van de Russische Centrale Bank in het Westen werden bevroren en Russische banken werden uitgesloten uit het internationaal betalingsverkeer (SWIFT). Als dat vandaag met Rusland kan dan kan dat morgen met gelijk welk ander land. Het vertrouwen in het Westers financieel systeem kreeg daardoor een zware deuk.

Veel belangstelling

Het is in die context en omwille van al deze redenen dat landen uit het Zuiden op zoek gaan naar nieuwe samenwerkingsverbanden en instellingen. De BRICS, en de in de schoot ervan de opgerichte Nieuwe Ontwikkelingsbank (NDB) – die een alternatief moet zijn voor de Wereldbank – zijn daar de meest belangrijke expressies van.

Voorafgaand aan de top hebben 40 landen uit het Zuiden belangstelling getoond voor de club waarvan 23 landen formeel hun lidmaatschap aangevraagd hebben. Het gaat om landen als Saudi-Arabië, Iran, de Verenigde Arabische Emiraten, Argentinië, Cuba, Indonesië, Nigeria, Algerije, Egypte en Ethiopië. Opmerkelijk in dat verband is dat 9 van de 13 OPEC-landen hun kandidatuur hebben ingediend.

Deze top is een van de grootste bijeenkomsten van landen in het Zuiden, waar gezamenlijk wordt beraadslaagd zonder het Westen

Deze landen zien de BRICS als een belangrijke drijvende kracht achter de wereldeconomie en in het bijzonder voor de economische ontwikkelingen in het Zuiden. In totaal werden 71 landen uit het Zuiden uitgenodigd voor deze top.

Dat maakte van deze top een van de grootste bijeenkomsten van landen in het Zuiden, waar gezamenlijk wordt beraadslaagd – zonder het Westen – over de uitdagingen van de wereld en hoe men die best aanpakt. Pittig detail, de Franse president Emmanuel Macron had duidelijk te kennen gegeven dat hij deze BRICS-top wilde bijwonen, maar hij was niet welkom.

Agenda

Vier agendapunten werden op deze top besproken. Het belangrijkste is het karakter van dit samenwerkingsverband. Moet de BRICS een club zijn voor de economische belangen van niet-gebonden ontwikkelingslanden, of een politieke kracht die het Westen openlijk uitdaagt?

Volgens waarnemers stuurden China en Rusland aan om van het BRICS-blok een volwaardige rivaal van de G7 te maken terwijl India zich ervoor hoedt om het Westen te veel tegen de haren te strijken. Over de uitkomst van deze discussie is (voorlopig) weinig naar buiten gekomen.

Deze discussie zal wellicht bepalend geweest zijn voor het tweede agendapunt: welke van de 23 kandidaten worden aanvaard? Daar is wel duidelijkheid over. Vanaf 1 januari 2024 worden Argentinië, Iran, Saoedi-Arabië, de Verenigde Arabische Emiraten, Egypte en Ethiopië volwaardig lid van de BRICS. Het gaat over een eerste fase. Andere fases zullen volgen.

Het derde agendapunt ging over de uitbreiding van landen die lid worden van de Nieuwe Ontwikkelingsbank (NDB). Daar is op dit moment nog geen duidelijkheid over.

“Tot nu toe was het systeem unipolair … Het zal vervangen worden door een meer multipolair systeem”

Last, but not least, de zoektocht naar een alternatief voor het gebruik van de dollar. Een gemeenschappelijke munt, als alternatief voor de dollar, stond niet op de agenda, ondanks de groeiende tegenkanting over de dominantie van de VS-munt onder de leden. In plaats daarvan werd gekeken hoe de handel onderling steeds meer in de lokale valuta kan geregeld worden.

Volgens Dilma Rousseff, voorzitter van de NDB zijn “lokale valuta geen alternatief voor de dollar. Het zijn alternatieven voor een systeem. Tot nu toe was het systeem unipolair … Het zal vervangen worden door een meer multipolair systeem”. Dat brengt ons bij het volgende punt.

Dilma Rousseff: Foto: Flickr / CC BY-SA 2.0

Belang voor het Westen

In verband met deze top leeft er in de westerse hoofdkwartieren wat bezorgdheid. En die is begrijpelijk.

Zoals we hierboven zagen groeit het economische gewicht van de BRICS-land gestaag en dat zal nog sneller toenemen als het aantal leden uitbreidt. Dit kan en zal wellicht een bedreiging vormen voor de economische overmacht, die na het einde van Koude Oorlog onverwoestbaar leek.

Vooral de dominantie van de dollar ligt onder vuur. Het is de bedoeling om de handel en ook leningen niet meer in dollar, maar zoveel mogelijk in lokale munten te laten gebeuren. Dat is vooral belangrijk als het over olie gaat. De sterkte en de dominantie van de dollar wereldwijd is voor een groot deel gebaseerd op het feit dat de olie in dollar wordt verhandeld, goed voor 2.100 miljard dollar op jaarbasis.

Ondertussen heeft Saoedi-Arabië, tot voor kort een nauwe bondgenoot van Washington, de mogelijkheid geopperd om olie in de Chinese munt te verkopen aan zijn grootste afnemer, China. Als andere landen dit voorbeeld volgen dan wordt een van de belangrijke pijlers van de financiële overheersing van de VS ondermijnd.

Recent heeft de Indonesische president Joko Widodo, ook aanwezig op de top, zijn burgers opgeroepen om te stoppen met het gebruik van kredietkaarten. “Wees erg voorzichtig. We moeten de sancties die de VS aan Rusland hebben opgelegd niet vergeten. Visa en Mastercard kunnen een probleem zijn”, zei hij op een nationale meeting.

Joko Widodo, president van Indonesië. Foto: Russische overheid, Wikimedia Commons/ CC BY 4.0

Het zijn voorlopig speldenprikken en het einde van de dollarhegemonie is zeker niet voor morgen. Maar de trend is overduidelijk en de economische overmacht van het Westen zal onvermijdelijk plaats maken voor een meer gedeeld machtsevenwicht.

BRICS zal een tegengewicht vormen tegen de G7 en meer en meer de bevoorrechte positie van het Westen in vraag stellen en uitdagen

Op dit moment is BRICS vooral een handelsblok, maar naarmate het aantal leden toeneemt zal het ook een meer geopolitieke dimensie krijgen. Het zal een tegengewicht vormen tegen de G7 en meer en meer de bevoorrechte positie van het Westen in vraag stellen en uitdagen.

Financial Times verwoordt het zo: “De uitgebreide groep vertegenwoordigt het meest invloedrijke blok dat de ontwikkelingslanden ooit hebben voortgebracht. Er is een gevoel dat na decennia van acceptatie van de regels van het Westen, het tijdperk van het ‘mondiale Zuiden’ is aangebroken. Dat gevoel kan genoeg zijn om het verder aan te geven.”

In 1955 kwamen een 29 landen uit Afrika en Azië samen in Bandung (Indonesië) om weerstand te bieden aan het kolonialisme en neokolonialisme. Daaruit ontstond de beweging van Niet-Gebonden Landen, waar de meeste landen uit het Zuiden bij aansloten.

Met de uitbreiding van de BRICS staan we wellicht aan het begin van een heropleving van de ‘geest van Bandung’, maar deze keer met een veel sterkere economische basis dan weleer. De wereldverhoudingen zijn echt aan het kantelen.

Lees ook: Kantelende wereldverhoudingen: 15e BRICS-top wordt superbelangrijk