Ik ben geen historicus, en evenmin een specialist in de Vlaamse Beweging. Ik beschouw mezelf als onorthodox progressief (in deze tijd). Mijn vak is de antropologie, dat wil zeggen de studie van cultuur en culturen, wat door links en rechts doorgaans als ‘soft’ wordt gezien: het zich bezighouden met alles wat niet economisch-materialistisch is. Tegelijk: sinds 1968 vraag ik me af hoe het toch komt dat een wereldwijde beweging (zoals toen de studentenrevoltes) in Leuven-Vlaams niet of niet in de eerste plaats als een politieke revolte tegen de dominantie van een agressieve kapitalistische elite werd gezien en vertolkt in Vlaanderen, maar als een taalkwestie, met ook nog eens een reactie tegen de clerus. Immers, in Gent (in 1969), en elders (in de rest van de wereld: van Berkeley, Cal. tot Parijs) was dit een strijd tegen hegemonie en tegen een verknechtend sociaal model van macht: de eerste generatie van studenten van ‘gewone komaf’ botsend op een hegemonische structuur die hen wel wilde gebruiken (als ‘geschoolde arbeidskrachten’), maar niet volwaardig als medeburgers wilden hebben. Dat was mijn interpretatie.

Daarom wil ik begrijpen hoe die identiteitskwestie van Vlaams en ‘confessioneel’ toen en vandaag speelt. In dit boek eindigt Wils met een korte verwijzing naar Leuven Vlaams, en voor hem was dit een schakel in een Vlaamse ontvoogdingsstrijd, met een clerus die van de naoorlogse maatschappij vervreemd was. Bij hem vind je geen bredere verwijzing naar de wereldcontext. Vanuit mijn persoonlijke achtergrond en met mijn ondertussen sterk uitgewerkte antropologische optiek op mensen en socio-culturele ontwikkelingen las ik dit boek, en zo moet mijn commentaar dan ook gezien worden.

Relevant voor progressieven

Vermoedelijk zal dit boek als een basiswerk in de studie van de Vlaamse Beweging gezien worden. Het is bijzonder grondig en gedetailleerd onderbouwd en de lezer voelt elk hoofdstuk een autoriteit in dit gebied aan het woord. Dat is interessant, want het thema is en blijft blijkbaar politiek gevoelig, zeker met het oog op komende politieke ontwikkelingen in België en Vlaanderen, met rechtse bewegingen die de identiteitsgeschiedenis als een fundamenteel punt blijven gebruiken en daar ook aanhang blijven voor vinden. Dat die groepen tegelijk een neoliberaal tot zelfs solidaristisch identitair denken gemeen hebben met (extreem) rechtse politieke partijen in het gehele Westen en daar een groeiend succes mee hebben, is zeker belangrijk om in deze tijd mee te nemen. Voor mij, als niet-specialist in deze geschiedenis en als progressief, is de discussie en de kennis in een boek zoals dat van Lode Wils daarom dus relevant.

Historische onderdrukking

Wils benadrukt doorheen heel het boek dat de historische onderdrukking van het Vlaamse deel van de Belgische bevolking met de natiestaat België een ander gezicht krijgt, maar natuurlijk wel wortels had in de opeenvolgende buitenlandse bezettingen: de brutale Franse bezetting (tot en met Napoleon), maar ook de gedwongen ‘vernederlandsing’ van een soort verlichte despoot van Oranje Nassau leidden tot een krampachtig verdeeld jong België. Economisch vroeg ontwikkeld, maar socio-politiek verdeeld. Volgens Wils zijn een deel van de politieke beslissingen alleszins door die historische contexten te verklaren, en niet enkel door de economische factoren (zoals de neoliberalen én de marxisten dat overwegend zouden zien): de nood aan een unitaire staat in een eerste eeuw, met monarchen die zelf voor een groot stuk bestuurden en de regering als hun uitvoerend personeel dacht in plaats van als democratisch orgaan, met het evidente gebruik van de Franse taal en de clerus als middelen om die Belgische eenheid te bereiken. Zo werd, zeg ik als antropoloog en als progressief, cultuur (taal, religie, zelfbeeld) een toenemend relevante politieke factor, naast economie.

Doorheen de geschiedenis die Wils beschrijft zie je dan bij wijze van spreken verschillende betekenisvelden door elkaar lopen en naargelang het moment (internationaal ook) en de beslissingen (nationaal of regionaal) in belang toenemen of afnemen. Door foute inschattingen van Hof en sommige relatief wereldvreemde politici wordt Vlaamse identiteit en katholicisme toenemend tot elkaar veroordeeld, wat dan door de manipulatie van Duitse kant tijdens de Eerste Wereldoorlog (de Flamenpolitik) tot een onzalige ideologie van identitaire aard leidt, met grote collaboratie (in vergelijking met het Franstalige deel van het land).

Fouten

Als deze analyse van Wils correct is, dan moet elke lezer vandaag hieruit toch wel leren dat we, op een ander niveau, nu al jaren dezelfde fout begaan ten aanzien van andere, niet-westerse volkeren in de wereld. Als zelf-overtuigde en relatief pretentieuze erfgenamen van een zichzelf superieur achtend Europees (en breder Westers) mens- en wereldbeeld hebben we talloze andere culturele tradities in de wereld ook met minachting, verplichte omscholing ( ‘beschaving’ geheten voor de Tweede Wereldoorlog en ‘ontwikkeling’ nadien, in het ideeëngeheel dat we zo graag uitdragen) en uiteraard met systematische uitbuiting van natuur en mens elders (in lijn met het veralgemeend ‘extractivisme’ zoals A. Gosh dat noemt: alles en ook de ander als ‘grondstof’ voor eigen winst zien) behandeld. Met het neoliberalisme dat we sinds de jaren ’80 om zich heen zien grijpen is die behandeling van natuur en anderen als ‘grondstof’ slechts toegenomen.

Voor mij doet de lectuur van Wils, die probeert te begrijpen hoe een sociale ontvoogdingsstrijd fataal van tijd tot tijd in een ‘identitair’ discours en collaboratiepraktijken verzandt (mijn interpretatie) me in die richting denken over vele gebeurtenissen en politieke ontwikkelingen in de wereld. De vele fouten die in het micro-geval Vlaanderen gemaakt werden, door de Roomse Kerk, door Koning en machtige economische en politieke spelers, zie ik weerspiegeld in vele zogenaamd (voor burger en autoriteit) ‘onbegrijpelijke’ bewegingen en acties vandaag: de nog steeds mensonwaardige behandeling van Native Americans, de houding van de beter gesitueerde westerling ten aanzien van migranten en vluchtelingen (die meer en meer moeten assimileren, desnoods in ‘aparte’ schooltjes volgens bekende pedagogen, of ook moeten weggehouden worden uit de EU en uit de USA door paramilitaire acties en met handlangers van bedenkelijke regimes aan de andere kant van de Middellandse Zee). Valt het niet op dat die houding van exclusie bekend overkomt?

Wanneer ik het boek lees , dan vind ik daar zelfs quasi dezelfde argumenten terug: de taal en het denken van de arme Vlaamse bevolking destijds werden evenzeer als ongeschikt voor de vooruitgaande hoogcultuur en zelfs voor onderwijs gecatalogeerd. Via toen de verfransing en het christelijk fatsoeneren moesten die stumperds toen mondjesmaat beschaafd worden, wat dan leidde tot een vandaag voor mijn smaak opnieuw hopeloos exclusief identitair denken van ‘Vlaamsheid’ (met canon, afstoppen van een open mondiaal perspectief in kunst en wetenschap (ten voordele van een marktdenken, met eigen Vlaamse kapitalisten?). Voor iemand die niet op de hoogte was van de Vlaamse Beweging maar wel van ontwikkelingen bij vandaag gedeklasseerde of politiek-economisch als ‘grondstof’ gebruikte bevolkingen is de parallel frappant.

Denken over de ander

Dat is mijn reflectie bij de lectuur van dit boek, dat door de in-crowd ongetwijfeld anders zal geapprecieerd worden. Mij leerde het echter hoe de economische en politieke ontwikkeling een deel van het verhaal van mensen is, en hoe al die andere aspecten van menszijn even veel belang hebben en mee de geschiedenis van het samenleven bepalen. Dan is een grondige en genuanceerde studie als deze een zeer relevante bijdrage voor onderzoekers uit zeer verschillende disciplines. De auteur heeft, door zijn heldere en grondige aanpak hiermee een schitterende case study afgeleverd.

In de wereld waarin we vandaag leven betekent dit bovendien iets anders dan in de periode waarover Wils schrijft, op het stukje aarde dat we vandaag zo vaak als Vlaanderen horen benoemen. Vandaag immers zijn we, door het hongerige en roekeloze wereldkapitalisme dat na de Tweede Wereldoorlog voluit is gegaan, meer dan ooit in een interdependente wereld gaan leven: voor de overleving zijn we met alles en iedereen op deze planeet verbonden en op die manier meer dan ooit van elkaar afhankelijk voor overleving. Het denken over een andere relatie ten aanzien van de aarde (de natuur) en de ander dan in de traditionele Eurocentrische minachting voor ‘het andere’ ligt voor ieder die kan zien midden op de tafel. Het zou al te zielig zijn wanneer de Vlaming, die zelf zo lang en veel vernederd is geworden, die kans om anders om te gaan met de bio- en de culturele diversiteit niet zou aangrijpen en als ‘moderne economische denker’ niet in dezelfde val trappen waaruit hij met veel moeite ontsnapt lijkt te zijn.

Vlaamse beweging, sociale beweging verscheen bij Ertsberg; ISBN: 9789464750096, 432 p.