In het beste geval leeft het verleden in het heden verder als een mooie herinnering, als iets om te koesteren. De herinnering aan de burgeroorlog in Guatemala (1960-1998) en de genocide op de inheemse bevolking is echter een zware last op het dagelijkse leven van velen.

De toekomst van het verleden

Om het complexe transitieproces van Guatemala te begrijpen, vertrok ik woensdag 22 februari voor twee maanden op veldwerk in het kader van mijn masterscriptie. Tijdens mijn verblijf wil ik proberen te achterhalen hoe dit land omgaat met haar pijnlijke verleden. Het gewapend conflict eindigde pas een goede 12 jaar geleden en tekent vandaag nog steeds het collectieve geheugen van Guatemala.

De gepaste omgang met het verleden vormt één van de grote politieke vraagstukken van onze tijd en heeft ook vaak rechtstreekse gevolgen voor het heden. Tijdens het bestuderen van deze recente problematiek is het mij niet ontgaan dat hedendaagse historici zich veel te dikwijls opsluiten in hun universitaire ivoren toren.

Met mijn scriptieonderzoek en deze blog wil ik daarom een poging wagen om ook over de muren van het academische heen te kijken en mij als toekomstig historica relevant te maken voor deze hedendaagse maatschappij. Want zoals de Franse historicus François Hartog het zegt: “Onze toekomst is ons heden en het verleden dat niet voorbijgaat, le passé qui ne passe pas.”

De erfenis van 36 jaar verscheurend burgerconflict

In de tweede helft van de 20ste eeuw ging Guatemala gebukt onder een bloedige burgeroorlog tussen de guerrilla (de Unidad Revolucionaria Nacional Guatemalteca – UNRG) en het autoritaire militaire regime. Het dictatoriale bewind van generaal Efraín Ríoss Montt was tijdens de jaren ’80 het macabere hoogtepunt van dit conflict dat uitmondde in een genocide op de inheemse Maya-bevolking.

Volgens een Waarheidscommissie van de Verenigde Naties (VN) kwamen daarbij zo’n 250.000 personen om het leven – vaak tijdens collectieve moordpartijen – waarvan het merdendeel tot de inheemse bevolking behoorde. Het hoeft dus niet te verbazen dat deze gruweldaden tot op vandaag een diep trauma nalaten in deze inheemse gemeenschappen en dat er van ‘voltooid verleden tijd’ absoluut nog geen geen sprake is.

Een reis door de tijd

In een grote witte vogel stak ik dus de Atlantische Oceaan over en reisde zowel letterlijk als figuurlijk terug in de tijd. Los van het feit dat ik geschiedenis studeer, zal deze scriptie vooral een zoektocht zijn naar een betere toekomst voor de Guatemalteekse inheemse bevolking en een kritische reflexie over de globale leugen van ‘democratie en neoliberale vooruitgang’.

De komende maanden zal ik de burgeroorlog in zijn historische context plaatsen en daarbij ook proberen de inheemse bevolking een stem te geven in hun strijd tegen diepgeworteld racisme en sociale ongelijkheid.

Daarnaast wil ik ook zeer concreet onderzoeken wat het belang is van historisch geheugen en hoe het verleden gemanipuleerd kan worden voor politieke doeleinden. Ook de rol van historici tijdens transitieprocessen van dictatuur naar democratie zal de nodige aandacht krijgen.

Ik durf niet te beweren dat mijn scriptie zal spreken in naam van alle slachtoffers. Toch beschouw ik het als één van mijn hoofddoelstellingen om te schrijven tegen sociale ongelijkheid en grove mensenrechtenschendingen. In dat opzicht ben ik het volkomen eens met Victoria Sanford, een geëngageerde Amerikaanse antropologe: “Het aanklagen van onrechtvaardigheid en onderdrukking is geen naïeve, ouderwetse en anti-intellectuele onderneming of een eenzijdige totalitaire visie van het marxisme.” Meer zelfs, in de strijd voor een betere toekomst is het een cruciale historische taak het verleden te begrijpen.

Het geheugen van de sterkste

De Maya’s zijn altijd al de grote meerderheid geweest van Guatemala, goed voor ongeveer 70 procent van de bevolking. Ondanks het feit dat zij met zovelen zijn, hebben zij nooit mogen deelnemen aan de nationale geschiedschrijving. Ze werden en worden hiervan uitgesloten.  Het enige wat ze hebben zijn hun herinneringen, hun “memory without history”. Montejo Esteban, een Q’anjob’al indiaan stelt het zo: “Wij strijden tegen een historisch verhaal dat ons werkelijk wou doen vergeten wie we waren.” (P. Smith)

De vredesakkoorden van 1996 beloofden de Maya’s een betere toekomst. Ze zouden toegang krijgen tot onderwijs, medische zorg en andere voordelen. Jammer genoeg zijn deze mooie woorden amper in daden omgezet en blijft deze etnische groep ook vandaag nog zwaar gediscrimineerd. Een verleden van sociale ongelijkheid lijkt hen steeds weer opnieuw in te halen.

Geëngageerde en verantwoorde geschiedschrijving

Door alles in historisch perspectief en context te plaatsen kunnen historici vermijden dat geschiedenis wordt misbruikt en gemanipuleerd voor politieke, economische en sociale doeleinden. Het is zo dat de historicus zich op een verantwoorde manier kan, mag en zelfs moet engageren.

Onpartijdigheid is een na te streven basisprincipe voor elke onderzoeker, maar wie de groeiende maatschappelijke irrelevantie van het eigen vakgebied wil tegengaan, zal “uit de veiligheid van de stilte” moeten stappen (Howard Zinn).

In een poging dat ideaal na te streven, zal ik de komende 2 maanden regelmatig artikels posten via deze blog. Ik hoop zo op een verantwoorde manier te kunnen bijdragen aan de strijd voor het behoud van het historisch geheugen van de Guatemalteekse inheemse bevolking. Zoals John Torpey zegt: “Righting past wrongs to righten the future, to search for a vision of a better tomorrow.” (De fouten van het verleden rechtzetten om de toekomst te vrijwaren, om de te zoeken naar een visie voor een betere toekomst)

Bronnen

BARAHONA DE BRITO (A.), GONZÁLEZ-ENRÍQUEZ (C.) en AGUILAR (P.). The politics of memory. Transitional Justice in Democratizing Societies. Oxford, Oxford University Press, 2001, 413 p.

BEVERNAGE (B.). History, Memory, and State-Sponsored Violence. Time and Justice. New York, Routledge, 2011, 250 p.

DECOODT (F.). “Ex-dictator wordt vervolgd voor genocide in Guatemala”, in: <http://www.mo.be/artikel/ex-dictator-wordt-vervolgd-voor-genocide-guatemala>, geraadpleegd op 22.02.2012.

DENECKERE (G.). “De habitus van de hedendaagse historicus en de eigentijdse geschiedenis van erfgoed, geheugen en historische commissies: wereldvreemd in eigen land?”, in: Vlaams Instituut voor Geschiedenis. Historische Debatten 1, Brussel, 2010, 88 p.

NAVARRO GARCÍA (S.), PÉREZ-SALES (P.) en FERNÁNDEZ-LIRIA (A.). “Exhumation processes in fourteen countries in Latin America”, in: Journal for Social Action in Counselling and Psychology, 2 (2010) 2, pp. 48-83.

VIAENE (L.). “The internal logic of the cosmos as ‘justice’ and ‘reconciliation’: Micro-level perceptions in post-conflict Guatemala”, in: Critique of Anthropology, 30 (2010), 3, pp. 281-312.