Veel van de recente berichtgeving over de Oekraïense protestacties heeft een beeld geschetst van een natie die bijna universeel streeft naar hechtere banden met Europa en in de clinch ligt met een politiek leiderschap dat Oekraïne terug naar zijn Sovjetverleden wil slepen door hechtere banden met Rusland te koesteren.

Dat beeld is in het beste geval een inadequate karikatuur van de heersende politieke dynamiek en in het slechtste geval een gevaarlijke waanvoorstelling. Dit kan Oekraïne op lange termijn alleen maar schade berokkenen omdat het een noodzakelijke dialoog over de politieke, economische en culturele doelstellingen van Oekraïne uitstelt.

Oekraïne is een van de jongste landen ter wereld, in augustus 2013 bestond het land 22 jaar. Voor de ineenstorting van de Sovjet-Unie in 1991, heeft Oekraïne immers nooit bestaan als onafhankelijke staat binnen zijn huidige grenzen.

Delen van het land hebben wel geflirt met onafhankelijkheid halverwege de zeventiende eeuw en daarna opnieuw in 1918-1920. Deze aarzelende pogingen tot staatsvorming hebben nooit langer dan een paar jaar geduurd. Ze werden tekens weer beëindigd met brutale onderdrukking door de buren van Oekraïne in oost en west.

Zelfs de naam van het land – ‘op de grens’ in oud-Slavisch – verwijst historisch gezien naar een geografisch moeilijke kwestie en niet naar een of andere gemeenschappelijke etnische of culturele traditie. Voor zover er een gemeenschappelijk historisch thema is dat de Oekraïense ervaring definieert, is het er een van verdeeldheid.

Oekraïne was verdeeld tussen het Pools-Litouwse Gemenebest en Rusland van 1569 tot 1795, tussen het Oostenrijkse en het Russische keizerrijk van 1795 tot 1917. Op vlak van godsdienst was het verdeeld tussen het Grieks katholicisme en de Russische orthodoxie van 1596 tot op heden.

Oekraïne kan rechtmatig aanspraak maken op banden zowel met Russische historische leidersfiguren (bijvoorbeeld Nikolai Gogol en Mikhail Bulgakov zijn beiden geboren in Oekraïne) als met westerse figuren (zo werkte de grote politieke econoom Joseph Schumpeter aan de Czernowitz Universiteit).

Het land heeft nooit een coherente nationale eenheid gekend, met een gemeenschappelijk verhaal en min of meer gedeelde politieke streefdoelen. Die is er vandaag nog steeds niet.

Gezien deze gekwelde en ongelukkige geschiedenis van Oekraïne en een zo korte ervaring als onafhankelijke staat, is het nauwelijks verrassend dat het land bitter verdeeld is. Op zowat elk mogelijk vlak, van de voorkeuren qua buitenlands beleid en de percepties van het recente verleden tot de beste manier om de nationale economie te beheren, is er onenigheid.

Representatieve gegevens van de publieke opinie over het hele land werden verzameld door een van de toonaangevende binnenlandse enquêtebureaus, het Razumkoy Center. Die tonen aan dat de doorsnee Oekraïners heel verdeeld zijn in hun mening over hun voorkeur naar meer integratie in de EU of naar een terugkeer onder de Russische invloed (zie tabel hierboven).

Terwijl 42 procent van de bevolking hechtere relaties met de EU verkiest, denkt 31 procent dat Oekraïne beter af zou zijn als onderdeel van een door Rusland geleide douane-unie, die nu reeds de voormalige Sovjet-republieken Kazachstan en Wit-Rusland omvat.

Deze verhouding qua voorkeur is over de jaren heen zeer stabiel gebleven en kan amper geïnterpreteerd worden als een overweldigende steun voor meer Europese integratie.

Globaal bekeken, heeft de pro-Europese stroming natuurlijk wel wat meer aanhang. Wat echter vooral opvalt, is dat er heel grote regionale verschillen zijn op gebied van pro-Europese of pro-Russische voorkeur.

In de tabellen hieronder staan enkele gegevens over de gepercipieerde economische voordelen van een overeenkomst met de EU, tegenover een lidmaatschap van de door Rusland geleide douane-unie (onderverdeeld per regio in Oekraïne).

Hoewel de EU over het hele land 10 procent voorsprong heeft op Rusland, zien het zuiden en het oosten van Oekraïne, waar zich de industriële basis van het land bevindt, de douane-unie met Rusland als aanzienlijk voordeliger dan een unie met de EU.

De geschiedenis weegt zwaar op Oekraïne. In een boek dat ik momenteel aan het afwerken ben, The Long Shadow of the Past: Persistence of Political Identities in Ukraine, toon ik hoe politieke identiteiten, gecreëerd onder Oostenrijks en Russisch bestuur in de negentiende en vroege twintigste eeuw, het politieke landschap in Oekraïne tot vandaag blijven definiëren.

Ik deed een representatieve bevraging in vergelijkbare dorpen in een zone van 25 kilometer langsheen de oude Oostenrijks-Russische grens in West-Oekraïne. Die toont aan dat de steun voor hechtere banden met Rusland met 28 procent stijgt van de Oostenrijkse naar de Russische kant van deze historische grens (zie onderaan). Deze grens verdween bijna een eeuw geleden, maar de politieke impact ervan blijft tot vandaag bestaan.

Niets van de bovenstaande analyse doet afbreuk aan het feit dat de regering van de huidige Oekraïense president Viktor Janoekovitsj zorgwekkende autoritaire trekken vertoont. Het praat evenmin goed dat de ordediensten buitensporig geweld gebruikt hebben om geweldloze protestacties te onderdrukken.

Het is belangrijk om de terechte ontevredenheid van een groot deel van de bevolking en hun woede over het huidige regime los te zien van het veel complexere en delicate probleem van Oekraïnes geopolitieke toekomst.

Een geforceerde oplossing voor het probleem is gedoemd tot mislukken. Of een oplossing tot stand komt onder druk van protest van de bevolking, of door pro-westerse of pro-Russische politici, of door de elites achter het huidige regime.

Wat Oekraïne nodig heeft, is een nationale dialoog die alle lagen van de bevolking uit alle regio’s betrekt in een debat over Oekraïnes verleden, heden en toekomst. Die dialoog moet uiteindelijk uitmonden in een referendum in het hele land.

Laten we niet vergeten dat ook de VS een burgeroorlog heeft uitgevochten. Die vond haar oorzaak in de grote meningsverschillen die bestonden over economische en morele kwesties, die het land dreigden te verscheuren. Op veel vlakken zijn de naschokken van de burgeroorlog tot op vandaag voelbaar.

De historische verdeeldheid in Oekraïne gaat dieper in het verleden terug en is zeker niet minder ernstig dan de problemen die de noordelijke en zuidelijke staten van de VS uit elkaar dreven 90 jaar na de Amerikaanse onafhankelijkheid.

Het is tijd dat we de complexiteit van Oekraïne beginnen te erkennen en gericht naar oplossingen zoeken. Die moeten gebaseerd zijn op pogingen tot nationale verzoening. Die verzoening kan er maar komen als er geen pogingen worden ondernomen om een bepaalde richting aan het hele land op te dringen, welke partij ook de bovenhand zou halen in de huidige machtsstrijd.

Leonid Peisakhin

Leonid Peisakhin is doctor in de politieke wetenschappen verbonden aan Yale University, en wetenschappelijk medewerker aan het Center for Advanced Studies in the Social Sciences bij het Juan March Institute.

(vertaling uit het Engels door Nils De Jonghe)

Dit is een vertaling van Ukraine’s Conundrum Unpacked: Putting the Protests into Context dat eerder verscheen op de Franse website www.mediapart.fr. Overname van deze vertaling kan enkel voor niet-commerciële doeleinden mits weblink naar deze vertaling en naar het originele artikel.