Na het lezen van het boek (Epo, 2021) komt klinisch psycholoog Paul Verhaeghe tot dezelfde conclusie: “Groei is niet alleen het grootste bedrog van onze tijd, groei wordt onze ondergang. Dit is géén ideologische bewering, maar harde wetenschap. Hickel legt uit waarom en toont oplossingen.” Hoogtijd voor het Vredeshuis om het woord te geven aan ons bestuurslid Toon Van den Bossche die het boek voorstelde op zondagmorgen 30 april 2023. Wie er toen niet bij was, krijgt hier een tweede kans.
Groene groei bestaat niet
Wetenschappers zijn het erover eens: willen we binnen de 2° opwarming blijven, dan betekent dit dat we 0% emissie nodig hebben tegen 2050. Dat kan alleen maar als het bruto binnenlands product (BBP) vermindert, we snel minder energie en grondstoffen verbruiken en alleen nog investeren in hernieuwbare energie. Hiertoe zijn nieuwe economische doelstellingen nodig nl. welzijn in plaats van welvaart, een faire toewijzing van inkomens, beter verzorgen van publieke goederen, minder werken, jobgarantie voor iedereen, enz. Daarom ontwierp Hickel in opdracht van de VN de Sustainable Development Index (2020) als opvolger van de Human Development Index (HDI) uit de jaren 90. Daarin zet hij de sociale componenten zoals onderwijs, levensverwachting, inkomen e.d. uit de HDI af tegen CO2 emissies en grondstoffenverbruik per capita.
De ranking wereldwijd is verrassend te noemen. Volgens zijn berekeningen zijn de economieën van het rijke Noorden verantwoordelijk voor 92% van de historische CO2 uitstoot. Hickel noemt dit ‘atmosferische kolonisatie’. De VS is ‘slecht’ voor 40%, de EU voor 29%. We leven in een tijdperk van massale vernietiging: 40 % van onze bodem is dood, of uitgeput door te intensieve landbouw. Elke graad opwarming komt neer op 10% minder graanopbrengst. De groene revolutie was helemaal niet groen en de oogsten worden elk jaar magerder. Ook ‘groene groei’ is een contradictio in terminis, een fantasie. Wat wél bestaat, is groei in de groene sector, die probeert om relatief minder CO2 uit te stoten en relatief minder grondstoffen te verbruiken dan voorheen. Maar de eindbalans blijft telkens: meer CO2, meer extractie van eindige grondstoffen.
De afbraak van ons enige biotoop
De komende decennia worden één miljoen soorten met uitsterven bedreigd. De National Academy of Sciences spreekt van een biologische decimering van het enige biotoop dat we kennen, en waarvoor de mensheid een zeer hoge prijs gaat betalen. Het meest bevolkte continent, Azië, hangt voor de helft van zijn watervoorziening af van de gletsjers in de Himalaya. Als we de opwarming geen halt toeroepen, zijn die allemaal weggesmolten tegen het einde van deze eeuw. Gebeurt hetzelfde in Groenland, dan betekent dit 30% landverlies in Europa en de VS. In de ecologische kringloop hangt alles met alles samen. Al deze elementen trekken dus ook nog aan elkaar. Hittegolven, tornado’s, verwoestijning van één derde van het aardoppervlak, zijn pijnlijke zekerheden als we niet binnen de 2° opwarming blijven. We weten het al vijftig jaar en toch zit er geen rem of zelfs maar vertraging op de ecologische afbraak, nog steeds niet.
Hoe is deze roofbouw te verklaren?
Sommigen wijzen met de vinger naar de lobby van de fossiele brandstoffenindustrie, maar dit is volgens Hickel maar een symptoom van een economisch systeem dat erin geslaagd is de hele wereld te veroveren: het kapitalisme. Dat enkel blijft bestaan als het continu kan uitbreiden, in productie en consumptie. Het uiteindelijk doel daarbij is niet menselijke behoeftes te voldoen, of sociale vooruitgang te produceren, wél zoveel mogelijk winst te puren uit het systeem. We vinden groei iets natuurlijks, alle levende organismen groeien. Maar tot een bepaald punt waarin ze volgroeid zijn, daarna floreren ze in een staat van gezond evenwicht. Behalve in het kapitalisme: om een mature economie gezond te houden moet deze elk jaar minimum 2 tot 3 % groeien.
Een addertje onder het gras is dat de stabiliteit van een kapitalistische economie afhangt van die groei. Als die er niet is, komt er recessie, schuldopbouw, overproductie, werkloosheid, levens vallen in duigen. Er is dus niet veel keuze. Groei is de ijzeren wet van het kapitalisme, voor links en voor rechts. Dit is de reden waarom onze politici zo machteloos staan ten opzichte van het ecologische debacle. Sommigen denken dat technologie ons hieruit gaat redden, dat innovatie groei gaat groen maken. Tot je de studies leest van alles wat al geprobeerd is. Al 60 jaar vertellen de ingenieurs van SCK Mol dat over 10 jaar kernfusie productierijp is! Groene groei blijkt een fantasie. Het eindresultaat is steeds: meer uitstoot, meer grondstoffenextractie. Natuurlijk is technologische innovatie nuttig, en nodig. Maar niet voor extra, enkel voor minder of andere productie en consumptie.
Tijd voor alternatieven voor het kapitalisme
En sociale innovatie, waarom beginnen we daar eens niet aan? Volgens verschillende peilingen zijn de geesten rijp voor verandering: 56% van de wereldbevolking is akkoord met de bewering “Kapitalisme doet meer kwaad dan goed en is unfair”. VS 55%, F 69%, D 77%, India 74%, GB 64%. Op de vraag “Moet milieuzorg een prioriteit worden, zelfs als dit ten koste gaat van economische groei?” antwoordt 55 tot 70% van de EU-burgers positief (European Council on Foreign Relations). Is milieubescherming belangrijker dan groei? wordt door 70% van de Amerikanen geaffirmeerd (Yale University). In 2019 hebben meer dan 11.000 wetenschappers wereldwijd een manifest ondertekend dat de regeringen ertoe aanspoorde BBP groei en koopkracht als doelstelling los te laten ten gunste van bredere welzijnsindicatoren en de zorg voor ecosystemen.
Ontgroeien als antwoord op de klimaatverandering
Boven een bepaald niveau verbetert groei het leven van de burgers niet meer. Die drempel is in de hoge inkomenslanden ruimschoots overschreden. Ontgroeien betekent hier minder energie en grondstoffen verbruiken, minder maar duurzamer consumeren. Efficiëntieverbeteringen en groene investeringen blijven hierbij nuttig maar zijn onvoldoende. Wat betekent dit concreet? Sommige sectoren moeten nog groeien, zoals propere energie, veralgemeende gezondheidszorg, wijkwerking, alle essentiële publieke dienstverlening, regeneratieve landbouw, enz. Maar heel wat sectoren moeten aan banden worden gelegd: fossiele brandstoffen (van delving tot distributie), SUV’s en andere ondoelmatige automobielen, de vliegindustrie, alle wegwerpproducten en zeker al wat plastic is, fast fashion, wapens, veeteelt en landbouw in functie van veeteelt, tabak…
Het doel van wat Hickel ontgroeien noemt, is niet het BBP naar beneden halen, maar wél andere economische doelstellingen formuleren. Zo ’n nieuwe politiek zal ecologisch en sociaal zijn en soms de economische groei vertragen, doen stagneren en soms zelfs doen krimpen. Het is een pleidooi voor een post-kapitalistische economie, een ‘postdegrowth’ dixit Tim Jackson in zijn boek ‘Voorbij de groei. Het leven na het kapitalisme’ (Epo, 2022). Beide auteurs wijzen het kapitalisme aan als de oorzaak van onze problemen. Want de geschiedenis leert ons dat winstvermeerdering alleen maar mogelijk is door continu nieuwe wingebieden te veroveren, door te groeien.
Komt er ooit een einde aan de roofbouw op mens en natuur?
Het gaat hierbij heel concreet om het zich toe-eigenen van grondstoffen en energie uit de natuur, en arbeid uit (bepaalde groepen van) mensen. Horizontaal bekeken gaat het om oorlogen voor gebiedsuitbreiding en om kolonisering van onbestemd grondgebied. Vanuit verticaal perspectief gaat het om steeds meer diverse grondstoffen uit de bodem halen, voor gebruik en energie. Dat heeft drie eeuwen goed gemarcheerd maar toen was de aardbol ‘opgekoloniseerd’. Men ontdekte echter een nieuwe rijkdom onder de grond: steenkool en later aardolie. Het zijn deze fossiele brandstoffen die vanaf eind 19e eeuw dé multiplicators zijn geweest voor de economische groei en die het kapitalisme toelieten de ganse wereld innemen.
In de jaren ’70 begon de groei echter opnieuw te slabakken. Regeringen werden onder druk gezet om een nieuwe “fix” te creëren voor het kapitaal. Dus begonnen ze de vakbonden aan te vallen en te knabbelen aan arbeidersrechten, natuurbescherming werd ontmanteld en nieuwe ontginningen gesubsidieerd, publieke goederen en diensten werden te koop gezet (bv. spoorwegen, energie, water, banken, gezondheidszorg, telecommunicatie, mijnen). Sommigen denken dat neoliberalisme een foute afslag was van het pad van een meer humane vorm van kapitalisme. Maar dit was de enige afslag met zicht op groei zoals die nodig was om het kapitalisme uit het slop te halen.
Vandaag is de wereldeconomie 80 triljoen dollar waard. Om rendabel te blijven moet het kapitaal dus elk jaar op zoek naar 2,5 triljoen investeringen. Dat is ongeveer het BBP van GB, de vijfde economie ter wereld. Waar kan je zo’n hoeveelheid groei nog vinden? De druk wordt enorm. Iedereen zoekt zijn eigen fix: de pijnstillerepidemie in de VS, de vernietiging van het Amazonewoud voor veevoederproductie, de wapenlobby, oliemaatschappijen die klimaatontkenning financieren, fracken en boren, en de kleinhandel die ons meer en meer gesofisticeerd meetrekt in het aanschaffen van dingen die we niet nodig hebben, en bij voorkeur verslavend zijn (tabak, suiker, smaakversterkers, drugs al dan niet legaal).
Gaat technologie ons redden?
En de laatste fix die het goed doet: groene groei! Maar de vraag blijft: kunnen we oneindig blijven groeien in een eindige wereld, met het risico dat er een moment komt dat ecosystemen onomkeerbaar in elkaar storten? Zal technologie ons daaruit kunnen redden? De wetenschap heeft de vele claims allemaal naar de prullenmand verwezen, of tenminste berekend dat de mogelijke effecten van mogelijke nieuwe technologieën veel te laat zullen komen om onder de 2° opwarming te blijven. Omwille van het besef én van de ernst van de situatie én van de besluiteloosheid van onze politici, was er wereldwijd protest vooral vanwege de jeugd, maar volgens opiniepeilingen gesteund door een meerderheid van de bevolking. Het draagvlak is aanwezig, nu nog daadkracht bij de regeringen. Er is geen tijd meer voor een pauze!
Op 25 oktober organiseert het Wereldhuis in Aalst een volgende avond over dit thema: Omgroei, een andere wereld is MOGELIJK.
Woensdag 25 oktober, in het Wereldhuis, Nieuwbeekstraat 35, 9300 Aalst, 1930H, inkom gratis.
