Meer dan een filosofisch traktaat is het boek een eyeopener voor wie wil weten wat er allemaal omgaat in de wereld van fietsers en chauffeurs die je driftig door voornamelijk steden ziet rijden om pakjes of personen af te leveren.
Voorafgaande aan zijn boek De Kluseconomie schreef Tim Christiaens samen met Massimiliano Simons een artikel in het tijdschrift De Uil van Minerva over de verderfelijke uitwerking van algoritmes op menselijke werkverbanden. We vinden dat verderfelijke terug in termen zoals surveillancekapitalisme (Shoshana Zuboff) en in technofeodalisme (Yanis Varoufakis) en dus ook in kluswerkers. In hun artikel geven Christiaens en Simons inzicht hoe de Italiaanse filosoof Franco ‘Bifo’ Berardi, in aansluiting op het gedachtegoed van de Franse filosofen Gilles Deleuze en Félix Guattari, denkt over de manier waarop het kapitalisme verwoestend inwerkt op de psychische gesteldheid van mensen. Berardi kan bij ons bekend zijn vanwege het vertaalde De dodelijke omhelzing van het kapitalisme (2016). Centraal daarin staat de invloed die de informatietechnologie heeft op de relatie tussen kapitaal en arbeid en op de mentale gezondheid.
Het nieuwe boek van Tim Christiaens lijkt op dat artikel een vervolg te zijn omdat hij in De Kluseconomie uitwerkt hoe de algoritmes die platformbedrijven zoals Uber, Airbnb en Deliveroo hanteren, mensen uitlevert aan arbeidsomstandigheden die geen rekening houden met een werklast die te dragen valt. In het gebruik en de functionaliteit van de algoritmes – een bewerkte hoeveelheid data – hebben gecontracteerde uitvoerders van opdrachten geen inzicht.
In het gesprek dat ik over het boek had met de auteur, laat hij weten dat ‘werknemer’ bij deze vorm van loonarbeid geen geschikt woord is. Er is weliswaar sprake van arbeid maar het werk is niet ingebed in de klassieke vorm van het arbeidscontract. Officieel zijn de meeste kluswerkers geen ‘werknemers’ in juridische zin. Vandaar dat hij liever spreekt over ‘kluswerkers’. Zij nemen via smartphone-apps klussen aan, die vervolgens aan hen per taak worden uitbetaald. Zo verzekeren platformbedrijven dat kluswerkers hun tijd zo efficiënt mogelijk besteden. Treuzelen op het werk blijft immers onbetaald.
De manier waarop een kluswerker in het keurslijf van handelingen wordt geforceerd, dient alleen de winstmaximalisatie van de platformbedrijven
De manier waarop data verzameld en gebruikt worden, vecht met de privacy van kluswerkers doordat precies wordt geregistreerd waar ze zich bevinden en hoe ze zich gedragen. De toe-eigening van data zou kunnen worden gezien als een vorm van patentering van geestelijke eigendom. Kluswerkers hebben weinig inzicht in hoe die data hun gedrag sturen en hun werkvermogen uitbuiten. Reeds kwetsbare werkers worden in een afhankelijkheidsrelatie geplaatst zonder dat er sprake is van intermenselijk contact. De manier waarop een kluswerker in het keurslijf van handelingen wordt geforceerd, dient alleen de winstmaximalisatie van de platformbedrijven. De kluswerker die een dienstrelatie aangaat, heeft alleen maar te maken met plichten en kan nauwelijks of niet aanspraak maken op rechten.
Eenrichtingverkeer
Hij of zij die in dienst van een platformbedrijf werkt, denkt in vrijheid en onafhankelijkheid naar eigen verantwoordelijkheid de werktijd te kunnen invullen, maar heeft niet in de gaten of geen inzicht in de manier waarop hij of zij door het algoritme wordt gemanipuleerd en tot een radertje in een systeem wordt gemaakt. De kluswerker is niet meer dan een data-deeltje in het enorme bestand van informatie die het platformbedrijf verwerft. Werken in zo’n werkverband leidt tot uitputting, stress en – zoals Berardi dat verder trekt – psychopathologie. Het systeem dwingt de kluswerker zonder vaste dienstrelatie tot competitie met anderen die hij of zij nauwelijks of niet kent. Het gaat niet om competentie noch coöperatie, er is alleen maar de immateriële zweep die vaak leidt tot risicovol gedrag om maar op tijd te zijn. Het enige doel dat die verzameling van data dient, is de winstmaximalisatie van de platformbedrijven.
Tim Christiaens
In zijn boek werkt Christiaens helder en duidelijk uit hoe deze nieuwe manier van arbeidsrelatie in elkaar steekt. Zoals hij verteld, is er is sprake van een bedrijf zonder directe menselijke aansturing. Kluswerkers hebben geen rechtstreekse baas aan wie zij verantwoording moeten afleggen. Die rol is overgenomen door een algoritme. Er is enkel de app die de opdracht uit doet gaan en registreert. Ontstaat er een probleem dan is er geen persoon tot wie men zich kan wenden. In het beste geval is er een chatbot – een gerobotiseerd instrument – waarop men kan terugvallen of is er de concullega, een eufemisme voor een collega die als concurrent wordt beschouwd.
Kluswerkers hebben geen rechtstreekse baas aan wie zij verantwoording moeten afleggen. Die rol is overgenomen door een algoritme
Interessant vertelt hij over hoe dat algoritmesysteem is voortgekomen uit de schijn-’artificiële intelligentie’ die ooit ontwikkeld is door Wolfgang von Kempelen met zijn automatische schaakmachine die hij De Turk noemde. Deze schaakmachine leek automatisch te berekenen welke zetten op het schaakbord moesten worden gezet, maar in werkelijkheid zat er een mens verborgen in de machine om de mechanische Turk te bedienen. Eeuwen later heeft Amazon dit verhaal opgerakeld om het platform Amazon Mechanical Turk op te richten, een website gericht op aanbieders en uitvoerders van online micro-taken.
Heden ten dage voeren Amazon Turkers minuscule online taken uit zoals het labelen van foto’s en het onderhouden van datasets die AI-systemen nodig hebben om optimaal te functioneren. Amazonbaas Jeff Bezos noemde de Turkers daarom ‘artificiële artificiële intelligentie’. Het systeem verricht de menselijke arbeid die schuilt achter veel AI-systemen. Eigenlijk geldt dat voor de hele kluseconomie: digitale platformen en algoritmische markten zijn voor vlot en efficiënt verloop afhankelijk van de menselijke arbeidskrachten van wie de data in het systeem geïntegreerd zijn, maar veelal blijven de processen onzichtbaar voor consumenten en het publieke debat. Wie eten bestelt op Deliveroo, ziet enkel een digitale avatar die vlot door de stad beweegt, maar ziet niet dat achter deze avatars mensen zitten van wie het werk tot in de kleinste details moet worden gereguleerd om de snelheid steeds verder op te drijven.
Coöperatie
Aan het einde van zijn boek stelt Christiaens een oplossing voor om aan dat uitbuitende eenrichtingsverkeer een einde maken. Want hoe valt er een tegenmacht in te zetten binnen een systeem dat alleen maar werkt op basis van aansturing via een app, dataverzameling van de kluswerker en data over klanttevredenheid zonder dat de kluswerker daar een antwoord op kan geven? Er is dan wel sprake van individuele autonomie op het gebied van werkindeling en werktijd maar er is weinig ruimte voor een vakbond of werknemersorganisatie om uitwassen aan te vechten. Er is geen sprake van een communicatieve relatie die twee kanten opwerkt.
Christiaens laat weten dat zo’n tegenmacht alleen maar kan voortkomen vanuit de concrete praktijk, vanuit de kluswerkers zelf. Ondanks de individualiserende effecten van algoritmisch management zoeken kluswerkers toch met elkaar contact, bieden ze elkaar psychologische steun en wisselen ze informatie uit. Vooral wanneer er iets vastloopt in de app of klanten hen slecht behandelen, vinden ze ondersteuning bij elkaar. Op die momenten wordt eigenbelang gekoppeld aan gemeenschappelijk belang. In plaats van met elkaar te concurreren in naam van eigenbelang, merken kluswerkers dat samenwerking van het grootste belang is. Komt er dan ook nog een verbinding tot stand met mensen die expertise hebben rond interactieve software, dan kan dat ertoe leiden dat kluswerkers zelf een federatief verbond aangaan om coöperatieve platformen te stichten. Als voorbeeld verwijst Christiaens naar de Drivers Cooperative in New York waar taxichauffeurs de winst niet laten toevloeien aan een megacompany maar die winst onderling verdelen. Bovendien zijn het de kluswerkers die de data verzamelen en in coöperatief verband uitwisselen. Als eigenaars en beheerders van hun eigen bedrijf zijn deze kluswerkers onafhankelijk van bedrijven die het alleen maar gaat om winsttoe-eigening die zich onttrekt aan het zicht van de kluswerkers.
In plaats van met elkaar te concurreren in naam van eigenbelang, merken kluswerkers dat samenwerking van het grootste belang is
Tim Christiaens beoogde een duidelijk, helder en informatief boek te schrijven over een fenomeen dat niet langer is weg te denken uit onze huidige manier van leven. Dat is hem gelukt. Wie echter een breed opgezette maatschappijkritische analyse verwacht, komt niet aan zijn trekken. Het boek biedt weliswaar een maatschappijkritisch betoog maar beperkt zich tot misstanden en uitbuiting binnen de kluseconomie. Christiaens waagt zich niet aan een algemene kritiek van de hedendaagse maatschappij in haar totaliteit. Hij zegt, meer in lijn met Foucault, zijn rol te zien als die van een ‘specifiek intellectueel’. Volgens Foucault kijken specifieke intellectuelen naar concrete machtsverhoudingen in zeer specifieke domeinen zonder ‘de Maatschappij’ met hoofdletter M te bespreken. Net zoals Foucault de gevangenissen van de Franse 18de eeuw bestudeerde en de vormen van disciplinering beschreef die zich vervolgens elders in de samenleving hebben verspreid, bespreekt Christiaens het algoritmisch management van de kluseconomie in de hoop dat de lezer zelf ziet tot op welke hoogte die mechanismen ook elders voorkomen. Hij wil de concrete machtsverhoudingen in één singuliere leefwereld in al hun uniciteit aan het licht brengen, zodat de kansen voor verandering in de sector des te duidelijker tevoorschijn komen. Mij lijkt dat hij met het schrijven van dit boek die klus heeft geklaard.
Tim Christiaens, De Kluseconomie, Voor uitbuiting, klik aanvaard, EPO, Antwerpen, 2023
