Volgens journalist Bart Eeckhout bestaat er zoiets als “de culturele ‘Elchardus-breuklijn’ voor of tegen begrenzing van de samenleving” (29/5, De Morgen). Zo’n publieke vermelding in een kranteneditoriaal doet het tendentieuze pamflet ‘Over Grenzen’ van deze socioloog wel veel eer aan. Elchardus, columnist voor diezelfde krant, hoopt daarmee een simplistisch onderscheid tussen kosmopolieten en nationalisten ingang te doen vinden, als een nieuwe blik op het hedendaagse politieke landschap. Of om een reactionaire blik te restaureren, zo zou je kunnen denken, want ook Hitler hekelde die ‘ontwortelde kosmopolieten’.

Het is vooral een poging om een grens in het publieke debat te verleggen: in plaats van het over de breuklijn tussen democratische en ondemocratische partijen te hebben, of zelfs gewoon over links en rechts, zou het nu over ‘grenzenliefhebbers’ versus ‘grenzenhaters’ moeten gaan. Dat komt Vlaams Belang goed uit: die partij evolueert zo van een foute club naar de betere keuze in het juiste kamp. De inzet van dit pamflet? Welja, het cordon sanitaire als grens intellectueel uitwissen.

De inzet van dit pamflet? Welja, het cordon sanitaire als grens intellectueel uitwissen

Ooit zal het Vlaams Belang toch moeten meebesturen, zo klinkt de veelzeggende titel van een Knack-interview met Elchardus naar aanleiding van zijn nieuw boek. Tom Van Grieken noemt zichzelf een groupie van de socioloog en Bart De Wever gaf diens uitgeverij een lovende quote voor de achterflap mee: “Elchardus onderbouwt zijn visie met grondig sociologisch onderzoek, zoals we dat van hem gewoon zijn”. Ja? Een week voor de verkiezingen vond Elchardus het ook opportuun om een column te weiden aan zijn stemadvies voor N-VA.

Valse tegenstelling

Het hoeft dus niet te verbazen dat zijn pamflet een ideologisch doel dient, wat op zich natuurlijk niet verkeerd is. De wijze waarop, is een academicus wel onwaardig. De radicaliserende socioloog is bijvoorbeeld bijzonder creatief in het subjectief invullen van gangbare begrippen en analyses van andere auteurs waardoor zijn vooringenomen denkoefening ons van bij de start op een verkeerd been zet.

Kosmopolieten zijn bijvoorbeeld niet voor ‘open grenzen’, zoals Elchardus beweert, maar voor een open geest: ze staan open voor andere culturen, ze zijn voor internationale samenwerking en uitwisseling. Ze verdedigen de mensenrechten, beschouwen mensen als gelijkwaardig en weigeren het individu te onderwerpen aan het artificiële en aangeprate idee van een volksnatie. The best nation is imagination, zeg maar.

Het is ook intellectueel oneerlijk om de negatieve kanten van de globalisering zoals de klimaatontsporing, imperialisme, neoliberalisme, de verdrinkingsdood van migranten, de almacht van multinationals en de opgang van een commerciële monocultuur te willen toeschrijven aan alle kosmopolieten, goed wetende dat de meesten zich daar net daadkrachtig tegen verzetten.

Alsof linkse kosmopolieten bijvoorbeeld geen controle op de banken willen? En wat betreft ‘liefhebbers’ van neoliberaal beleid of die commerciële Bumba-cultuur: moeten we dan niet vooral aan de roergangers van de categorie ‘nationalisten’ denken, die Elchardus als kamp prefereert en er daarom ook een verfraaide versie van ophangt?

Net zoals kosmopolieten grenzen niet ‘haten’, kan je nationalisten niet typeren als louter ‘liefhebbers’. Dat Elchardus ons een verbloemd beeld van het nationalisme wil aanpraten, blijkt uit het moedwillig onbegrip dat hij etaleert voor het pamflet Over nationalisme dat George Orwell in 1945 schreef, als waarschuwing na het geweld van de Tweede Wereldoorlog.

Nochtans bevat Orwells analyse, die professor Elchardus verwerpt als “een modderige en verwarde tekst” zonder er verder argumenten aan vuil te maken, rake inzichten. Nationalisten construeren eerst het idee van een verbeelde gemeenschap en geloven vervolgens in het bestaan van een collectieve volkswil die op het voorplan moet komen te staan.

‘Het volk’ functioneert daarbij aldus Orwell als een machtseenheid waarvan ze de superioriteit willen benadrukken. Nationalisten identificeren zich met die machtseenheid en ze wijzen zichzelf meteen ook ongevraagd als de vertegenwoordiger ervan aan. Zo fabriceren ze dus eerst een ‘ons’ om er naderhand baas over te kunnen spelen: om concurrentie te kunnen organiseren, te kunnen winnen en overheersen, winst te generen. Die strategie – het opdringen van een conservatief, identitair keurslijf – kan je als een aantasting van eenieders integriteit en identiteit beschouwen, zeg maar grensoverschrijdend gedrag.

Volgens Orwell kunnen nationalisten moeilijk met de realiteit om: gebreken en fouten die ‘het volk’ als ‘lotsgemeenschap’ doorheen de geschiedenis maakte, geraken uitgegomd. De eigen prestaties aangedikt, verzonnen zelfs. ‘Zie ons doen!’? Nationalisten delen mensen in blokken op, alsof het insecten zijn. Ze hebben die blokken nodig om te kunnen verharden, om op de ander neer te kunnen kijken, om na die kunstmatige classificatie miljoenen mensen in blok ‘goed’ of ‘slecht’ te kunnen noemen. Wij versus zij. Wie medewerking weigert of anders durft denken, krijgt dan al snel het label stoorzender mee, een volksverrader.

Nationalisten delen mensen in blokken op, alsof het insecten zijn

Als je zoals Elchardus het nationalisme wil promoten, dan past deze kritische lezing natuurlijk niet in jouw kraam, het is inderdaad een realiteit waar nationalisten blijkbaar moeilijk mee om kunnen. Maar wie zichzelf een onderzoeker noemt, moet dan wel het debat aangaan. Met een lui wegwerpgebaar ten aanzien van schurende meningen, diskwalificeer je vooral jezelf en dan eindig je als lezer bij de vraag welk nut zo’n opiniemaker dan wel dient dat kranten en uitgevers zo’n auteur als wetenschappelijk expert blijven opvoeren?

Overigens, ook andere auteurs smijt Elchardus op een vergelijkbare wijze de prullenmand in. De theorie van Marx en Engels die stelt dat een burgerlijke staat in een klasseloze maatschappij overbodig wordt (omdat die staat net dient om de belangen van de heersende klasse te behartigen in de machtsrelatie tussen de kapitalistische klasse en de arbeidersklasse) doet Elchardus af als ‘utopische flauwekul’. Sterk argument alweer.

En het sociologisch concept superdiversiteit zou gebruikt worden vanwege ‘een ‘super’ die super klinkt’. Elchardus weidt doorgaans graag uit, maar doet hier niet eens de moeite om die tendens even te duiden, namelijk dat niet alleen het aantal mensen met een migratieachtergrond toeneemt maar ook de diversiteit binnen die groepen.

Pseudowetenschap

Het vrijblijvend afschepen van andermans denkwerk is niet het enige deontologische probleem van ‘Over grenzen’. De onwetenschappelijkheid van zijn eigen stellingen is nog problematischer. Elchardus profileert zich graag als ‘anti-woke’, wat dat dan ook precies mag betekenen. Hij sprong mee op die trein van ongeleid ongenoegen, daar kocht je de voorbije jaren als opiniemaker ook media-aandacht mee. ‘Wokeness’, daarin zou aldus de professor op rust het grote gevaar voor onze universiteiten liggen. Niet bij het Vlaams Belang dat dreigt met een gedachtenpolitie via kliklijnen of Theo Francken die academici een sekte noemt omdat ze progressief durven stemmen.

Terloops definieert Elchardus wel een eigenschap van wat volgens hem ‘woke’ is: ‘het belangrijker achten van de persoonlijke ervaring en gevoelens, het stellen daarvan boven het gedisciplineerd, onvermijdelijk aan conventies gebonden gebruik van de methoden die werden ontwikkeld om de werkelijkheid waar te nemen.’

Met zo’n definitie is ‘de tegenstander’ natuurlijk meteen uitgeschakeld. Dan hoef je al niet meer te luisteren naar een ‘diversiteit van meningen’ die Elchardus nochtans heel belangrijk vindt, toch als het om een ontvankelijkheid voor extreemrechtse stemmen gaat. De wijze waarop de socioloog zijn pamflet uitwerkt, is overigens ook opvallend subjectief en emotioneel, ‘woke’ zeg maar, volgens zijn definitie dan.

Van een wetenschappelijk pamflet met het onderwerp van ‘Over grenzen’ mag je verwachten dat het vertrekt vanuit het bestaande onderzoek over internationalisme versus regionalisme. Dat valt tegen. Elchardus kiest daarentegen voor een eigengereide tegenstelling tussen kosmopolieten, die hij ook schamper als ‘bobo’s’ wegzet, en nationalisten. Die krijgen dan weer de lieftallige omschrijving ‘gemeenschapsbouwers’ mee.

Van een wetenschappelijk pamflet mag je verwachten dat het vertrekt vanuit het bestaande onderzoek. Dat valt tegen

Het is semantisch natuurlijk een hele verschuiving, een warboel eigenlijk. Willen kosmopolieten dan geen sociaal samenleven opbouwen? Bovendien, willen kosmopolieten niet vooral vermijden dat xenofobie en groepsegoïsme de vrije loop krijgt? Dat we daardoor opgesloten geraken, gevangen achter een muur, in oorlog eindigen met onze buren?

Volgens Elchardus hebben we te kiezen tussen ‘mensen die grenzen willen overschrijden en mensen die zich achter grenzen beschermd willen weten’. Zo scheef gesteld, in tijden van Russische invasies en allerhande dossiers van seksueel grensoverschrijdend gedrag die de media halen, is de keuze snel gemaakt. Zo kom je snel aan ‘een meerderheid die geen wereld zonder grenzen’ wil. Het onderscheid dat Elchardus construeert is daarom duidelijk arbitrair, met stemmingmakerij als doel. Je kan het dan evengoed hebben over zoiets als liefhebbers en haters van spaghetti, of sushi, als nieuwe politieke breuklijn. De ene staat open voor wereldkeuken, de ander gaat voor traditionele kost.

Bijzonder pijnlijk is wel dat de socioloog zich voornamelijk baseert op één onderzoek van het Clingendael Instituut. Dat is een denktank mede opgericht door het Nederlandse Ministerie van Defensie dat jaarlijks een bevraging doet over wat Nederlandse burger als bedreigingen uit het buitenland ervaart.

Volgens de website van dat instituut blijkt Elchardus daar zelf als senior researcher op post te zijn, zelfs dat hij meewerkte aan die ‘barometer van buitenlandse bedreigingen’ van onze noorderburen. Zoals een wappie, zo zou je kunnen opmerken, verwijst deze socioloog dus eigenlijk liever naar ‘zijn eigen onderzoek’.

Als we de samenvatting van die bewuste studie doornemen, blijkt tevens dat die helemaal niet over ‘kosmopolieten’ en ‘nationalisten’ gaat. Dat zijn begrippen die de socioloog er zelf opplakte om zo zijn narratief te kunnen onderbouwen. Daar mogen zijn collega-onderzoekers best wel deontologische vraagtekens bij plaatsen.

Bovendien blijkt dat dit instituut jaarlijks via een bevraging een lijst van bedreigingen samenstelt en dat in 2021 de klimaatcrisis nog in de top van de ‘bedreigingshiërarchie’ stond. Mocht Elchardus zijn pamflet toen geschreven hebben, hij had de klimaatstrijd en dus Groen als belangrijkste politieke beweging moeten onderkennen!

Ook een kapotte klok geeft twee maal daags het juiste uur aan

‘Over grenzen’ probeert ons dus een verwarrende, valse tegenstelling aan te praten en mist wetenschappelijke onderbouwing. Maar daar stopt de misleiding niet. Elchardus wil ons ook overtuigen van het bestaan van een historische wetmatigheid waardoor we nationalisme moeten zien als een noodzakelijke oplossing: een periode van globalisering zou ons, zo zagen we ook begin vorige eeuw, vooral veel miserie bezorgen. De ongelijkheid neemt dan toe, samen met wat Elchardus ‘de decadentie’ noemt. Nationalisme zou dan een tegengif zijn, dat ons zal verlossen van ‘de vervlakking’.

Wat de twee wereldoorlogen aan miserie meebrachten, moeten we dus niet toeschrijven aan nationalistische drijfveren maar aan de globalisering die eraan vooraf ging. En dan vooral aan wie je daarvoor aldus Elchardus als schuldige kan aanwijzen. Hopla! Denk het frame van ‘de culturele elite’ als zondebok er zelf even bij.

Alsof globalisering een keuze is. Alsof een natiestaat binnen de eigen grenzen gelijkheid garandeert. Alsof de druk om sociale bescherming af te bouwen een gevolg is van migratie en niet van een omgekeerde klassenstrijd, van rijk tegen arm. Het historisch narratief dat Elchardus ons op de mouw wil spelden, getuigt alleszins van grensverleggend dwaaldenken.

Het historisch narratief dat Elchardus ons op de mouw wil spelden, getuigt alleszins van grensverleggend dwaaldenken

Strategisch komt de socioloog hier wel geslepen uit de hoek. Op een wikipedia-toon brengt hij een verzameling van bekende observaties en gedachten van andere auteurs de we ook elders al meermaals konden lezen. En met bedenkingen die evident waar zijn, of waar je gemakkelijk voorstanders voor vindt, zoals een pleidooi voor het reguleren van de markten en multinationals. Zo neemt hij de lezer mee op sleeptouw, om die dan tussendoor overtrokken aannames op te dienen.

In die tussendoortjes komt er een gefrustreerde, cynische denker naar boven die ‘de kosmopoliet’ viseert als de oorzaak van het kwade. Dat zouden mensen zijn met ‘een haast woke afkeer van collectieve identiteiten’, dandy’s met hun estheticisme, ‘een doveman die zich opsluit in het eigen gelijk’, die in een ‘grenzeloze wereld’ leven en daardoor ‘onvermijdelijk losgezongen geraakten van hun nationale gemeenschap’. Ze ‘ontwikkelden een extreme vorm van individualisme’, en ‘hoewel ik schrijf over een extreme vorm, is het beter te spreken van een ontspoorde vorm’. Ontaard, zeg maar? Ja hoor: ‘Met die geatomiseerde zelven vult men al snel een instelling voor geestelijke gezondheidszorg.’

Zij zijn verantwoordelijk voor ‘de ontreddering’ en ‘de normvervaging’ van vandaag. En dat moeten we als volgt begrijpen: ‘De uitbreiding van de LGBTQIA+ worden nu beschouwd als de cutting edge van de westerse beschaving, die via voorwaarden in ontwikkelingsprojecten ook aan Afrikaanse landen worden opgelegd.’ Is dat dan verkeerd? ‘Er is een toename van jongeren die zich non-binair achten. Genderdysforie en hormonenbehandelingen nemen toe.’ Gaat het dan om een modegril?

“Badpakken voor vrouwen worden, zoals in de Adidasreclame, geshowd door mannen van kleur. Transgender vrouwen worden verkozen tot schoonheidskoningin.” Heeft de socioloog het hier libidinaal lastig mee? “Kunstenaars menen zich per se politiek activistisch te moeten opstellen, wat niet zelden zorgt voor saaie kunst en een zwak politiek debat.” Alsof het allemaal om ‘vervlakkingen’ zou gaan, ontsporingen.

De depressieve aanklacht gaat nog verder via retorische omkeringen die ook bij extreemrechts populair zijn. Diversiteit, bijvoorbeeld, zou niet zozeer om tolerantie gaan inzake seksuele voorkeur of huidskleur. Nee, de ‘echte diversiteit’ gaat aldus de socioloog om een openheid voor ideeën, wat dan moet betekenen dat antifascisten die een cordon bepleiten vanaf nu als de echte onverdraagzamen kunnen doorgaan. Verder moeten we openstaan voor ‘een diversiteit’ van naties, om dan wel ‘binnen onze grenzen te kunnen streven naar leefbare mate van homogeniteit’. Tja. Terug naar de jaren ’50?

Een andere omkering: de bedreigingen van de democratie zouden niet zozeer uit de hoek van extreemrechts komen. De echte gevaren? Mensen die niet meer gaan stemmen. Burgerpanels. Rechters die weigeren de mensenrechten ondergeschikt te maken aan de natie en daardoor ‘de scheiding der machten niet meer zouden respecteren’. Want ‘in het westen worden mensenrechten gebruikt om de democratie te ondergraven’. ‘Democratie’ moeten we dan wel als ‘de nationalistische volkssoevereiniteit’ begrijpen.

Kortom, ideologisch debat valt toe te juichen, maar misleidend gespin zoals de grenzenfilosofie van Elchardus moeten we simpelweg desavoueren. Of om het met de rake woorden van Martha Balthasar te zeggen, die ze uitsprak vanop het podium van het 505-concert voor menselijkheid in Antwerpen: “laten we hier een grens trekken en zelf een grenswachter zijn”. Dat Uitgeverij Ertsberg zo’n begoochelend boek uitgeeft in aanloop van de verkiezingen hoeft niet te verbazen. Uitgever Karl Drabbe verklaarde In 2020 in De Standaard nog dat wat hem betreft “N-VA en Vlaams Belang in 2024 gerust de Vlaamse onafhankelijkheid mogen uitroepen”. Tot zover, het niveau van het intellectuele debat in Vlaanderen.

Robrecht Vanderbeeken is filosoof en co-redacteur van het boek Debatfiches van de Vlaamse elite (epo, 2022). Volgens barones Mia Doornaert, aldus een column in De Standaard, is hij ‘een mateloos irritante betweter van links’ en met zijn opinies bereikt ‘het grote gelijk van woke links’ soms ‘een nieuw hoogtepunt in grenzeloze zelfgenoegzaamheid en onwankelbare zekerheid van het eigen gelijk’.

Over grenzen van Mark Elchardus verscheen bij Ertsberg.