Ik heb een hekel aan reality-tv.
Om te beginnen is het zelden realistisch. Neem nu Temptation Island. Officieel is dat programma ‘de ultieme relatietest’, maar iedereen weet dat het programma in werkelijkheid om bedrog gaat. De bedoeling is niet dat de deelnemers hun relatie testen. De bedoeling is dat ze elkaar bedriegen.
Niet realistisch, slechte tv
Het probleem daarbij is dat de makers om dat te doen gebeuren zelf ook bedrog plegen. Ze bedriegen zowel de kijkers als de deelnemers door beelden uit de context te halen en te verknippen, zodat het lijkt alsof de ene partner de andere bedrogen heeft, in de hoop dat die dan wraak neemt.
De kandidaten worden zat gevoerd, de verleiders worden onder druk gezet, en ga zo maar door. In plaats van eenvoudigweg de realiteit te tonen, doen de makers van reality-tv er alles aan om een bepaalde realiteit te creëren. Dat begint al bij de selectie van de kandidaten waarvan men overtuigd is dat ze het gewenste gedrag zullen vertonen, als men er al geen acteurs tussen zet.
In plaats van de realiteit te tonen doen de makers van reality-tv er alles aan om een bepaalde realiteit te creëren
Reality-tv is niet enkel zelden realistisch. Het is meestal ook geen goede tv. Ondanks alle manipulaties die voor sensatie moeten zorgen, lijkt er vaak bijzonder weinig te gebeuren. Om dat te verbergen bestaan zulke programma’s meestal uit eindeloze herhaling.
Een voice-over vertelt wat er gaat gebeuren. Vervolgens legt een van de presentatoren aan de kandidaten nog eens precies hetzelfde uit. Dan zien we de kandidaten één voor één aan de camera vertellen wat er dus is gebeurd. En als je geluk hebt, krijg je tussendoor ook een aantal fragmenten waarop je het dan uiteindelijk ziet gebeuren.
Echte reality
Ik denk dat de wereld een betere plek zou zijn als reality–tv bij wet verboden zou worden. Of tenminste: dat dacht ik. Dat dacht ik tot ik échte reality-tv leerde kennen. Dat wil zeggen: tv met échte mensen, waarin échte dingen gebeuren en dat ook nog eens écht goeie tv oplevert.
Het begon met Hotel Römantiek, een programma waarin 65-plussers op reis gaan in de hoop de liefde te vinden. Hun verhalen over partners die overleden zijn of van wie ze gescheiden zijn, zijn vaak ontroerend. In de opdrachten die ze doen zit meer actie en avontuur dan in alle seizoenen van Blind getrouwd met prille twintigers samen. En vooral: de deelnemers worden door de makers niet gepusht om zichzelf te forceren. De deelnemers worden met respect benaderd, wat des te meer opvalt, omdat het zo uitzonderlijk is in het genre van reality-tv.
Dit is echte reality-tv, net omdat het alles is wat reality-tv gewoonlijk niet is.
Laat het nu net datzelfde respect zijn dat me ook opviel bij het kijken naar het derde seizoen van Zorgen voor mama, een programma waarin Kristel Verbeke praat met moeders die laten zien en voelen wat het betekent om in armoede te leven.
Dit is échte reality-tv, dacht ik meteen toen ik het programma zag. Dit is echte reality-tv, net omdat het alles is wat reality-tv gewoonlijk niet is. Men gaat niet op zoek naar sensatie en het is net daarom wel meeslepend. Men gaat niet op zoek naar acteurs of mensen die zich zo gedragen en komt net daardoor uit bij mensen die wél opgaan in hun rol.
En vooral: dit zijn mensen die zelden of nooit op tv komen, maar zoals je er wel heel veel tegenkomt. Dit zijn verhalen die in zogenaamde reality-tv bijna nooit aan bod komen, maar die wel gewoon realiteit zijn.
Eigen schuld?
In het begin van de eerste aflevering ontmoeten we Natasja wanneer ze achter de kassa in de supermarkt zit. Het is het einde van haar shift. ‘Hoe komt het dat je in reality-tv bijna nooit mensen ziet werken?’, vraag ik me af wanneer ik dit zie. In de realiteit is dat toch hetgene dat een heel groot deel van onze dagen vult.
Als Zorgen voor mama goeie tv is, dan is het in de eerste plaats omdat het verhalen vertelt van mensen die gewoonlijk veel te weinig in beeld komen. Mensen zoals Natasja, 40 jaar oud, winkelbediende, moeder van drie kinderen en 35.000 euro aan schulden. Die schulden heeft ze gekregen van de man die haar alleen met de kinderen heeft achtergelaten.
Als Zorgen voor mama goeie tv is, dan is het in de eerste plaats omdat het verhalen vertelt van mensen die meestal niet in beeld komen
In het discours van politici ligt de nadruk wanneer er over de situatie van mensen in armoede wordt gesproken vaak sterk op de individuele verantwoordelijkheid. “Mensen die 14.000 euro per maand verdienen, gaan ons zeggen dat 1.600 euro voldoende is om ermee een huishuur van 600 euro te betalen en genoeg over te houden om van te leven. En dan maken ze de sigaretten nog wat duurder, want je moet maar niet roken”, getuigt Robin, die ook deelnam aan het programma, daarover in een mooi interview in De Morgen.
Tegenover dat individuele schuldmodel tonen de concrete verhalen in Zorgen voor mama een heel ander beeld. Of het nu gaat om Naomi die omwille van een zeldzame aandoening niet in staat is om te werken en haar ziekenhuisfacturen ziet opstapelen of Veronique bij wie er wanneer ze verhuist uit een beschimmelde sociale woning honderden euro’s van de waarborg worden ingehouden; wat we te zien krijgen zijn mensen die heel hard hun best doen, maar er omwille van pech of moeilijke omstandigheden toch niet in slagen om de eindjes aan elkaar te knopen.
Niet alles komt goed
Als mensen zoals Veronique al in beeld komen, dan fungeren ze meestal als lijdend voorwerp. Dan worden ze voorgesteld als homogeen, passief, te onderzoeken object. Als mensen zoals Naomi in beeld komen, dan bestaan ze als cijfer, als categorie, als groep van ‘langdurig zieken’ die ‘in kaart moet worden gebracht’, ‘begeleid’ en ‘geactiveerd’.
Niet zo in Zorgen voor mama. De deelnemers worden in het programma wel geholpen door verschillende sociaal werkers. In plaats van dat zij hen eenzijdig benaderen als ‘kwetsbare mensen’ die hulp nodig hebben, toont het programma net hoe hulpverlening mensen ook in hun kracht kan zetten.
‘Zorgen voor mama’ toont heel mooi hoe kwetsbaarheid en veerkracht niet tegenover elkaar staan
Zo zie je hoe Robin, die in het programma door jeugdwerker Fatih geholpen wordt, niet enkel zichzelf met grote vastberadenheid een weg uit de armoede aan het boksen is, maar er ook van droomt om anderen daarbij te kunnen gaan helpen. “Ik blijf het echt onwaarschijnlijk vinden om te zien hoe sterk en veerkrachtig mensen worden wanneer ze tot het uiterste worden gedreven”, zo getuigt Fatih daarover.
Zorgen voor mama toont heel mooi hoe kwetsbaarheid en veerkracht niet tegenover elkaar staan. De schoonheid van het programma is net gelegen in de manier waarop de twee samengaan. Tegelijkertijd is het niet zo dat het programma de realiteit in een mooi verhaal heeft proberen te gieten.
Dat het verhaal niet ten einde is, komt omdat het geen verhaal is
Wat de reeks sterk maakt, is dat op het einde lang niet alles goedkomt. In tegenstelling tot Robin lijkt Marine, die ook door Fatih begeleid wordt, zich op het einde van de reeks nog net zo eenzaam te voelen als in het begin. Voor Rebecca en Pirre eindigt het verhaal met een ontslag nadat Pirre zijn kruisband had gescheurd, en met het stopzetten van collectieve schuldbemiddeling door de rechtbank.
Het verhaal van deze mensen is niet ten einde. Dat komt omdat het geen verhaal is, maar de realiteit van de samenleving waarin we leven. In die realiteit staat de manier waarop het eindigt nooit van tevoren vast, maar is ze een gevolg van de keuzes die we maken.
Een appél
In de meeste politieke beleidsplannen zijn de mensen die in Zorgen voor mama in beeld komen niet meer dan een nummer. In Zorgen voor mama komen ze in beeld als sterke individuen met hun eigen projecten en talenten. Om die transformatie ook werkelijk te realiseren, moet het programma echter een beroep doen op ons, kijkers.
Het verhaal van mensen die in het programma in beeld komen, wordt pas een verhaal wanneer wij er naar kijken, zoals een partituur slechts muziek wordt wanneer ze gespeeld wordt. Wij moeten er naar kijken, omdat we anders wegkijken. Wij moeten kijken omdat deze mensen voor ons geen passief object mogen blijven, omdat we zelf geen passief object kunnen blijven.
Wij moeten er naar kijken, omdat we anders wegkijken
Het grote voordeel van een programma als Zorgen voor mama is dat het voor wie het gezien heeft, bijna onmogelijk is geworden om die realiteit te negeren. Het zet aan tot denken over de keuzes die we als samenleving maken. Net omdat het programma niet meer doet dan de realiteit beschrijven, is het ook een sterk appél om die wereld te veranderen.
Om een lang verhaal kort te maken: de reeks is nog te herbekijken op VRTmax. Ik zou zeggen: kijk er misschien eens naar. Kijk er eens naar en – al hoop ik dat je na het kijken niet anders zal kunnen – doe er dan iets mee.
Steun voor een nieuwe website
We hebben uw hulp nodig voor een essentiële opfrissing van de website. Om die interactiever, sneller en gebruiksvriendelijker te maken hebben we 30.000 euro nodig. Elke bijdrage, groot of klein, helpt. Met uw donatie ondersteunt u onafhankelijke journalistiek die de verhalen blijft brengen die er echt toe doen. Laat uw hart spreken.
