Werk heeft verschillende gezichten. Als betaald werk stelt het mensen in staat om in hun behoeften te voorzien; het is een min of meer gedwongen noodzaak. Hoe minder het werk gewaardeerd wordt, hoe meer het salaris op een schadevergoeding lijkt, maar het kan ook gezien worden als een beloning of als welverdiende erkenning.
Voor sommigen is werk op zich interessant omdat ze het graag doen en zinvol vinden, of omdat ze genieten van de sociale interactie op hun werkplek. Anderen zouden graag een betaalde baan hebben, maar kunnen die niet vinden of hebben geen werkvergunning.
Dit is echter slechts de helft van alle arbeid in onze maatschappij. De andere helft is onbetaald werk, dat maar al te vaak onzichtbaar is, maar zonder hetwelk geen enkele samenleving naar behoren zou kunnen functioneren.
Voor een deel is dat de zorg voor familieleden, wat nog steeds voornamelijk door vrouwen wordt gedaan binnen het gezin. Anderzijds zijn er alle mensen die vrijwillig werken op sociaal, ecologisch, cultureel of politiek vlak, bijvoorbeeld door mensen te steunen die uitgebuit worden in hun werk.
Vernietiging van natuur en mensen
De dominante, kapitalistische, door winst gedreven economie heeft de natuurlijke fundamenten van het leven zodanig vernietigd dat het bestaan van de mensheid wordt bedreigd door klimaatrampen en het uitsterven van de levenssoorten. Vandaag kunnen veel mensen in het Zuiden niet langer overleven, terwijl ook hier in het Noorden de gevolgen steeds duidelijker worden.
Ook werkende mensen worden gebroken door deze economie. In het Zuiden moeten veel mensen van jongs af hard werken, onder omstandigheden die hun gezondheid schaden, maar ook hier wordt fysiek werk steeds minder gewaardeerd, ook hier worden de lichamen van arbeiders uitgebuit en gebroken.
Zij die, in plaats van fysieke arbeid te verrichten, min of meer creatief betrokken zijn bij het management, moeten dit ook met volledige persoonlijke inzet en engagement doen. Dit soort uitbuiting viseert niet zozeer het lichaam – hoewel het werk van een bediende ook erg ongezond kan zijn – maar eerder de gedachten en gevoelens van werknemers.
Samengevat: overal dwingt het geweld in de arbeidsrelaties veel te veel mensen om zich te laten misbruiken.
Werktijd is levenstijd
We kunnen zo niet doorgaan, maar wat zijn de alternatieven en wie beslist erover? Het ‘coronavirus’ heeft ons de uitdrukking “essentiële banen” geleverd, samen met de vraag: “Wat hebben mensen nodig om te leven?” Veel werknemers uit de gezondheidszorg vonden het applaus vanaf de balkons cynisch, ook al was het goed bedoeld, omdat het niets veranderde aan hun financiële situatie.
Sociale conflicten, of het nu in de gezondheidszorg is of in andere sectoren, gaan niet alleen over loonsverhoging. Het is ook een kwestie van arbeidsomstandigheden, want werktijd legt beslag op je levenstijd en daarom zijn waardige relaties nodig.
In de herfst van 2023 vertoonde het cultureel centrum Regenbogenfabrik in de Berlijnse stadswijk Kreuzberg een serie documentaires over het thema arbeid.
Yulia Lokshina maakte Regeln am Band, bei hoher Geswindigkeit, waarin ze de arbeidsomstandigheden laat zien van interim migrante arbeiders(sters) bij Tönnies, een bedrijf dat gespecialiseerd is in vleesverwerking. Ze was niet van plan een militante film te maken, het samenvallen met schandalen en protesten tegen dit bedrijf tijdens de pandemie is puur toeval.
De film begint met de dood van een arbeider in een machine in deze vleesfabriek en vervolgt met een getuigenissen uit het leven van deze arbeiders(sters), van buitensporig lange reistijden, over dure huisvesting in collectieve accommodaties, tot zinloze taalcursussen.
Er is ook solidariteit en steun met openbare demonstraties, advies en vertaalhulp. Een vrouw begeleidt een werkneemster die in de gevangenis belandde omdat ze geen hulp kon vinden voor haar psychologische situatie en haar pasgeboren baby in een bosje had achtergelaten.
Sindsdien is de wetgeving voor arbeidscontracten en tijdelijk werk in de vleesindustrie enigszins aangepast. De vragen over de leef- en werkomstandigheden van arbeidsmigranten, die in de film duidelijk naar voren komen, zijn echter nog lang niet opgelost.
Work Hard – Play Hard
In haar film Work Hard – Play Hard heeft regisseur Carmen Losmann het over een andere vorm van ontmenselijking op het werk. Wanneer tussen 2006 en 2007, in relatief korte tijd drie werknemers van autofabrikant Renault in Frankrijk zelfmoord plegen, wil zij filmmaakster meer weten over de achtergrond van deze drama’s.
In die periode werden over al in Europa veel bedrijven geherstructureerd. De film documenteert de introductie van managementmethoden om de uitbuiting in Duitse bedrijven te optimaliseren. Zij toont, aan de hand van de nieuw kantoorgebouwen van Unilever en de Hamburgse havenautoriteit hoe deze gebouwen zo ingericht werden, dat mensen ‘vergeten’ dat ze op het werk zijn.
Informele communicatie tijdens koffiepauzes moet een bron van innovatie en verhoogde productiviteit worden. In deze geïndividualiseerde sfeer moeten werknemers(sters) zo met de ondernemingsgeest worden doordrongen, dat streven naar omzetgroei en maximale winst een vanzelfsprekende eigen behoefte wordt.
Bedrijfsadviseurs bieden methoden voor teamsbuilding aan, waarbij de hele persoon betrokken is – lichaam, geest en ziel. Alles gericht op de carrière. Snel vervagen de grenzen tussen de belangen van de werknemer en die van het bedrijf.
Noch de ogenschijnlijke vriendelijkheid van geveinsde gezichten, noch de gestandaardiseerde uitdrukkingen zijn voldoende om de kilte van dit echte geweld te verbergen. Een aantal van die gebouwen stralen de charme uit van gevangenissen.
Deze film werpt pertinente vragen op over macht en ontmenselijking, niet alleen op de werkvloer maar in de hele op vervreemdende arbeid gebaseerde maatschappij.
Vrouwen vormen bendes
Het lesbische vrouwencollectief Las Otras bracht in 2019 de film Frauen bildet Banden – eine Spurensuche zur Geschichte der Roten Zora [1] uit. Meerdere jaren traceerde dit collectief de geschiedenis van vrouwen die in de jaren 1970-80 naam maakten met militante acties in West-Duitsland.
Tijdgenoten en activisten uit die tijd vertellen over de debatten binnen de vrouwenbeweging, over de oprichting van Red Zora, dat is onstaan uit revolutionaire cellen en hun acties.
Cultuurwetenschapper Katharina Karcher is de commentaarstem. Er zijn historische foto’s en scènes van gevechtssporten ingelast, en op het einde brengt de film actuele bijdragen van vrouwen over de hele wereld.
Red Zora behandelt thema’s van alledaags patriarchaal geweld: verkrachting, abortus, geweld tegen vrouwen door gynaecologen, vrouwenhandel, gedwongen sterilisatie in wat vroeger de Derde Wereld werd genoemd, evenals genetische en reproductieve technologieën.
De vrouwen stelden degenen die ze als daders geïdentificeerd hadden aan de kaak en organiseerden zich in kleine clandestiene groepjes om instellingen, gebouwen of auto’s aan te vallen. Ze zorgden er echter voor dat er nooit slachtoffers vielen.
Toen de arbeiders van de Duitse firma Adler in Korea staakten, stichtten de vrouwen van Zora de Rode, brand in de Duitse Adler-winkels, waardoor de sprinkelinstallaties aansprongen. Omdat ze dreigden er mee door te gaan, slaagden ze erin de eisen van de stakers daadwerkelijk te steunen.
De onstuimige lente
De film Der laute Frühling – Gemeinsam aus der Klimakrise (Rabe Ralf August 2022, S. 23) van Johanna Schellhagens is eveneens het produkt van een collectief. Labournet.tv produceert eigen films, archiveert en ondertitelt oude en recente films van de arbeidersbeweging over de hele wereld en stelt ze gratis online beschikbaar.
Deze filmmaakster wil begrijpen hoe we klimaatverandering kunnen stoppen. In het eerste deel toont ze acties van de klimaatbeweging en interviewt ze activisten en wetenschappers over het onderwerp. Haar oordeel is een koude douche: het is allemaal voor niets geweest: de CO₂-uitstoot stijgt, de klimaatverandering zet door.
Ze vraagt zich ook af wat de impact is van andere sociale bewegingen, die de afgelopen twintig jaar iedere keer opnieuw de straat op zijn gegaan, in Argentinië in 2001, de beroemde Arabische Lente van 2010, de afgelopen jaren in Frankrijk, Chili, Iran en andere landen.
Zelfs Black Lives Matter of de linkse partijen – of het nu gaat om Podemos in Spanje, Syriza in Griekenland of de pogingen van Bernie Sanders in de VS – hebben niets wezenlijks kunnen veranderen. Wat gaat er nu gebeuren en wie heeft de macht om dingen te veranderen?
Het tweede deel is een sci-fi-tekenfilm over de komende lente van 2024. Bezettingn van pleinen groeien uit tot een revolutie. Arbeiders nemen de macht en de fabrieken over, er is geen staat meer, niemand betaalt nog huur.
Via de radio roepen de revolutionairen politie en leger op om zich bij de revolutie aan te sluiten. Overal waar grondstoffen en energie verspild werden aan nutteloze producten, wordt de productie stilgelegd. Basisbenodigdheden worden nog steeds geproduceerd. Het verkeer en de gezondheidszorg blijven functioneren.
De film oppert de vraag wat zinvol politieke engagement en werk is. Zouden activisten niet alle essentiële beroepen moeten aanspreken om hun steentje bij te dragen aan verandering?
“De smaak van de hoop”
De Scop-Ti-theezakjesfabriek (Société Coopérative Ouvrière Provençale de Thés et Infusions) kende een bewogen geschiedenis. Toen het moederbedrijf Unilever in 2011 besloot dit bloeiende bedrijf te sluiten en de productie naar Polen te verplaatsen, bezetten de arbeiders hun fabriek. Na 1.336 dagen wonnen ze de strijd in de rechtbank en tot vandaag produceren ze onder zelfbeheer.
In Taste of Hope begeleidt regisseur Laura Coppens werknemers(sters) bij de moeilijkheden die ze ondervinden om zich in de concurrentiestrijd van de markt te handhaven.
Haar aanpak is tactvol en ondersteunend, zonder de zaken mooier voor te stellen dan ze zijn. Het voorbeeld van Scop Ti laat duidelijk zien hoeveel compromissen er gesloten moeten worden om in de markteconomie te overleven.
Wanneer de camera door de gigantische productiehallen beweegt, voel je hoeveel werk er verborgen zit in deze collectief georganiseerde fabriek. Als één machine stuk gaat, wordt het hele bestaan van het bedrijf bedreigd, omdat er geen reserveonderdelen zijn of omdat reparaties te duur zijn.
Deze arbeidersters verenigden zich niet omdat ze vastbesloten waren in zelfbeheer te werken. Zij vochten voor het behoud van hun tewerkstelling.
Deze fim toont de uitdagingen waarmee bedrijven in zelfbeheer worden geconfronteerd. Het stelt vragen over het beeld dat zo’n bedrijf naar buiten toe kan uitstralen en over de manier waarop er georganiseerd en gecommuniceerd wordt.
Wat als…?
In het politiek debat, vooral over klimaatbeleid, blijft de rol van arbeid vaak onderbelicht. Nochtans is het de interactie tussen menselijke arbeid en natuur die de voorwaarden voor leven schept.
Elke dag profiteert ieder van ons van het werk van anderen en velen van ons voegen iets van onszelf toe aan het algemeen welzijn, een prachtig potentieel voor sociale transformatie.
Wat zou er gebeuren als mensen zelf konden beslissen en onderling onderhandelen waaraan ze willen werken, welke producten en diensten ze nodig hebben, in welke hoeveelheid en kwaliteit, en hoe ze die zouden kunnen produceren?
Hoe moet een dergelijke samenleving georganiseerd worden, een samenleving die mens noch natuur uitbuit?
Het artikel Exploitation, résistance et alternatives : cinq films documentaires sur le travail, la dignité, et les défis écologiques, dat een vertaling is van het Duitse origineel Ausbeutung, Gegenwehr und Alternativen in het Berlijnse tijdschrift Der Rabe Ralf (de raaf Ralf) van februari-maart 2024 (pp. 18-19), werd vertaald door Willem Royaards. Elisabteh Voss is auteur, journaliste en consultante over vormen van solidair zelfbeheer in bedrijven en in de maatschappij.
[1] https://en.wikipedia.org/wiki/Rote_Zora_(group).
Steun voor een nieuwe website
We hebben uw hulp nodig voor een essentiële opfrissing van de website. Om die interactiever, sneller en gebruiksvriendelijker te maken hebben we 30.000 euro nodig. Elke bijdrage, groot of klein, helpt. Met uw donatie ondersteunt u onafhankelijke journalistiek die de verhalen blijft brengen die er echt toe doen. Laat uw hart spreken.
