‘Onverfilmbaar’. Dat etiket kleefde lang op Frank Herberts even ambitieus als visionair zesdelig sciencefictionepos Dune (Duin). Een werk van de legendarische Amerikaanse schrijver (1920-1986) dat in 1965 op een koude steen viel maar met de jaren een cultstatus verwierf. Alejandro Jodorowsky beet er zijn tanden op stuk (zijn 14 uur durende versie zou geproduceerd worden door Michel Seydoux, oudoom van Dune: Part Two actrice Léa Seydoux) en David Lynch oogstte vooral hoongelach met zijn adaptatie.
Dune van Frank-Herbert, NEL Books 1984. Cover Art Bruce Pennington. Het boek en beeld dat Villeneuve bleef obsederen.
Flop of krachttoer?
Toegegeven, na de avant-première van Dune (2021) in Deauville vonden we dat ook de Canadese scenarist-regisseur Denis Villeneuve (°1967) – regisseur van sterke films als Polytechnique (2009), Incendies (2010), Prisoners (2013), Sicario (2015), Arrival (2016) en Blade Runner 2049 (2017) – de mist was ingegaan. Te kille cinema en een langgerekte trailer voor de sequel was onze eerste reactie. Doembeelden van om louter commerciële redenen in twee gehakte franchise afleveringen van Harry Potter en The Hunger Games doken op en deden het ergste vrezen voor ‘het vervolg’.
Bij elke nieuwe visie ging Dune ons echter meer en meer charmeren. Er is veel expositie over de woestijnplaneet Arrakis, de mystieke ‘spice’ die fungeert als motor van de galactische economie, de geslachten die de speelbal lijken van de keizer én het enigmatische zusterschap Bene Gesserit dat achter de schermen opereert. Maar tegelijk brengt Villeneuve visueel een universum tot leven. “Frank Herbert bouwt werelden,” stelt hij in een documentaire op de Blu-ray, “het kostte jaren om Dune te maken, want het was een uitdaging om de strekking van zijn boek te respecteren en in beeld te brengen.”
Dune: Part One (2021) van Denis Villeneuve. It’s only the beginning.
De wereld van Herbert
Niet toevallig creëert architectuur betekenis in Dune: Part One (de ondertitel werd pas in de aanloop naar ‘het vervolg’ benadrukt) en primeert het universum tastbaar maken op het vertellen van een verhaal (“My road leads into the desert,” benadrukt protagonist Paul Atreides, “I can see it”). Een muurschildering van de zandworm zegt iets over cultuur en religie op de planeet, een claustrofobische slaapkamer geeft de angst aan om verpletterd te worden, dikke muren benadrukken de natuurkracht (wind met snelheden van 880 km/u).
Denis Villeneuve baseert het ontwerp van Frank Herberts universum op de natuur en heeft evenveel aandacht voor het licht, de wind en het stof als voor de personages. In een tactiele en organische wereld ontdekken we hoe de familie Atreides in de val loopt van een keizer die steeds jaloerser werd op hun groeiende populariteit, en oorlog ziet als een middel om macht en rijkdom te vergroten. Maar ook de Fremen op Arrakis betalen een zware prijs. “At night fall, the spice harvesters land,” zegt Chani tegen Paul, “the outsiders (Harkonnens) race against time to avoid the heat of the day. They ravage our land in front of our eyes. Their cruelty to my people is all I’ve known.”
Dune: Part Two (2024) van Denis Villeneuve. Blauwe ogen in de woestijn.
Dialogen helpen de personages en hun universum duiden maar visioenen en contemplatieve momenten brengen een emotionele onderstroom aan de oppervlakte. Dat is schatplichtig aan Frank Herberts in bitterheid gedrenkte dystopische toekomstvisie. De blijvende onrustgevoelens zaaien twijfel bij de protagonist. Zorgen voor onzekerheid omtrent de grens tussen droom en werkelijkheid, tussen verraad en trouw, tussen keuze en lotsbestemming. Stellen vragen bij de natuurlijke orde van de dingen. Resultaat is zelftwijfel. Door deze mentale onrustgevoelens kreeg Dune: Part One een sterkere emotionele kracht. Daardoor gingen we uitkijken naar Part Two.
Teasers en embargo’s
Hollywood is in de ban van geheimhouding en embargo’s. Het verlangen van marketeers om de perceptie zoveel mogelijk te sturen creëert echter verwarring en werkt vaak contraproductief. Dat was met de ‘verrassing’ dat Dune eigenlijk Dune: Part One is, ook zo. Niet dat dit Warner aanzette om het met Dune: Part Two anders te doen. In november mochten we voor De Filmkrant in Parijs, samen met Franse journalisten en bioscoopuitbaters, aanschuiven een presentatie van vier filmfragmenten-met-commentaar-van-de-filmmaker. Na het ondertekenen van uitgebreide embargo papieren. Terwijl bij het, gelukkig one-on-one, interview achteraf te plotgerichte vragen uit den boze waren.
Dune: Part Two van Denis Villeneuve. Wraak van de zandwormen.
Een vermoeide Denis Villeneuve (de ‘roadshow’ voerde hem die avond naar Madrid) zat er enigszins verveeld mee en was wat blij om tijdens ons interview over Arrival en “de unieke sciencefiction schrijver Ted Chiang” (zijn kortverhaal Stories of your life was de inspiratiebron) te praten (“taal is er niet enkel communicatie maar ook een vorm van actie”). Wanneer tijdens de ochtendlijke presentatie gevraagd werd naar het goddelijk blauw dat op het scherm te zien is had de filmmaker al de kans gegrepen om zijn passie te duiden: “Toen ik als veertienjarige in een boekhandel op de cover van Frank Herberts Dune een mysterieuze figuur met blauwe ogen zag, was ik verkocht. We ontwikkelden speciale software om dat blauw perfect te krijgen.”
Een Denis Villeneuve film
“Eigenlijk maak ik nog altijd dezelfde films,” zegt Villeneuve ons die namiddag, “ook al is de schaal nu groter.” De getoonde fragmenten suggereren een minder contemplatieve tweede deel opperen we. “In Dune belanden we via Paul op de woestijnplaneet Arrakis met haar specifieke cultuur,” repliceert Villeneuve, “dat zorgt voor beschrijvende en meditatieve momenten. Langzaam komt er meer actie in beeld. Deel twee duikt volop in de actie met personages die zich moeten bewijzen en een cruciale rol spelen in de strijd met de Harkonnen en de keizer.”
Dune: Part Two van Denis Villeneuve. Ijzingwekkende Austin Butler.
De twee films werden niet vlak na elkaar gedraaid maar samen met production designer Patrice Vermette legde hij wel al locaties vast (zoals de aarde-en-water Fremen sietch) toen ze met deel 1 bezig waren. “Dune: Part Two is geen sequel, maar het tweede deel van de film,” aldus Villeneuve, “we zijn meteen terug op Arrakis, waar Paul (Timothée Chalamet), Jessica (Rebecca Ferguson) en Chani (Zendaya) dieper de woestijn intrekken. Omwille van die continuïteit was het belangrijk dit deel snel met dezelfde technische ploeg te filmen. Dune was een generale repetitie voor dit ambitieuzere tweede deel.”
Appetizer & real meal
Met verwijzingen naar appetizer en hoofdmaaltijd refereert de cineast aan het feit dat Dune: Part Two meer spektakel scènes bevat. “Deze films zijn mijn ode aan filmspektakel” stelt Villeneuve. Maar hieruit besluiten dat het tweede deel louter om actie draait is fout. Ja, er zijn gevecht scènes maar die draaien meer om impact dan om opwinding. Wanneer de adrenaline rush bij strijders aan bod komt zijn pijn, gevaar en dood nooit ver weg. Dit is de parabel over verwoesting en uitbuiting die Herbert voor ogen had en ook roofheerschappij, religieus fanatisme en ecologische rampspoed komen in beeld.
Dune: Part Two van Denis Villeneuve.
De focus ligt wel op de worsteling die Paul doormaakt tijdens zijn turbulent avontuur. Het centrale thema van Frank Herbert is de strijd tussen vrije wil en het noodlot, de vraag of een individu wel zijn eigen lot in handen kan nemen. De schrijver neigt naar fatalisme terwijl de filmmaker toch ruimte ziet voor eigen keuzes. En dus ook grote verantwoordelijkheden. Bovendien onderstreept Villeneuve dat er sprake is van bedrog, illusie en manipulatie. Het lot ligt niet vast maar wordt gestuurd. Intriges blijken gekleurd door belangen, invloed, religie en macht. Het gevolg is dat zelfs een donker toekomstvisioen niet volstaat om tragedies af te wenden. Gewoon omdat kiezen sowieso verliezen is.
Intieme portretten
“Ik ben nooit gestopt met het maken van intieme films” stelt Villeneuve en dat maakt Dune: Part Two wel heel duidelijk. De camera van Greig Fraser zit dicht op de personages en tracht vooral hun gedachten en gevoelens, hun inwendige wereld, zicht- en voelbaar te maken. Waardoor we ondergedompeld worden in complexiteit, tegenstrijdigheden en de ondraaglijke zwaarte van het bestaan. Dit is geen goed vs kwaad verhaal maar een van menselijke monsterlijkheid of monsterlijke menselijkheid.
Dune: Part Two van Denis Villeneuve. Javier Bardem als Stilgar.
Zo wordt Feyd-Rautha Harkonnen (Austin Butler) door zijn omgeving afgeschilderd als een sociopaat maar de gewelddadige gladiator respecteert niet enkel een code, hij is vooral ook het product van de brutaliteit die hem gevormd heeft. Met een wrede Baron als model. Paul is niet zomaar zijn tegenpool want de morele held, die zich lang verzet tegen zijn statuut als mythische leider Muad’Dib, schakelt net iets te makkelijk naar de rol van dictatoriale dwingeland. Een knipoog naar ‘acteren’ maakt zijn optreden op dramatische sleutelmomenten niet minder ambigu.
De zoektocht naar identiteit
Daar waar Paul in het eerste deel zijn angst en onzekerheid moet overwinnen, neemt hij in het tweede deel zijn leven in handen. Daarbij krijgt zijn identiteit vorm. Bij het adapteren van Herberts eerste deel van de Dune trilogie keek Villeneuve bewust al verder. Naar een vervolg gebaseerd op boek twee Dune Messiah. Daarvoor plantte hij al zaadjes is dit tweeluik: “In Dune Messiah gaf de schrijver aan dat messias-achtige leiders snel ontsporen. Het was een voordeel dat ik dit waarschuwingsverhaal kende toen ik aan het project begon. Daardoor kon ik kritische elementen inbouwen bij Pauls transformatie.”
Dune: Part Two van Denis Villeneuve. Stellan Skarsgård als Baron Harkonnen.
Chani is bij Villeneuve meer dan een geliefde, ze is een kritische, morele blik op Paul en een wereld vol fanatici, manipulatoren en machtswellustelingen. “Via haar ontstaat er afstand en reflectie,” aldus Villeneuve, “door de verstrengeling van emoties en voorgevoelens hangt de schaduw van de toekomst over de ontwikkelingen.” Met een mengeling van empathie, liefde, angst en afschuw kijkt ze naar iemand die zijn familiale, genetische, religieuze en politieke erfenis van zich tracht af te schudden en een nieuwe identiteit probeert te vinden binnen een vreemde cultuur.
Figuren in een landschap
In het ecosysteem dat Herbert beschreef was de relatie tussen mens, natuur en biologie belangrijk. Met licht, kleur en textuur tracht Villeneuve de impact van natuur op de mens duidelijk te maken. Maar niet enkel op realistische wijze wordt de invloed van de omgeving duidelijk gemaakt. Villeneuve schuwt de metafoor niet. Hij haalt bij de Harkonnen planeet Giedi Prime de kleuren weg om een binaire, primaire, fascistische wereld te creëren. Een wereld zonder nuance die een gewelddadige realiteit evoceert en brainwashing suggereert.
Dune: Part Two van Denis Villeneuve. Rebecca Ferguson als Jessica.
In het begin van Dune lijken orde en chaos het werk van mannelijke feodale figuren, maar langzaam tekent zich een matriarchaal systeem af. “Vrouwen vormen vaak het morele centrum van mijn films, maar binnen een patriarchale samenleving,” zegt Villeneuve, “in Dune hebben ze ook echt macht. Ik wilde een sciencefictionverhaal met sterke, dominante en niet per se sympathieke vrouwen. Daarom focus ik op de orde van de Bene Gesserit, de vrouwelijke krachten achter de schermen. Doordat de status van Pauls moeder Jessica binnen de Fremen gemeenschap groeit, worden de vrouwelijke krachten duidelijker.”
Film drie
“Het is nog niet voorbij” klinkt aan het einde van Dune: Part Two. Denis Villeneuve plant om ook het tweede boek van Herberts trilogie, Dune Messiah, te verfilmen. Als “dessert” na de appetizer en de hoofdschotel. Maar dan is voor hem het Dune avontuur voorbij. Voor haar Children of Dune plannen zal Warner bij iemand anders moeten aankloppen, “ik wil de woestijn verlaten en andere verhalen vertellen, nieuwe werelden tonen.”
Dune: Part Two van Denis Villeneuve.
Wordt dat Cleopatra, een nieuwe ode aan filmspektakel? Of een volgende enigmatische filmtrip, een adaptatie van Arthur C. Clarke’s ook ‘onverfilmbare’ Rendezvous With Rama? Villeneuve wil er niets over kwijt, alleen beginnen zijn ogen te glinsteren wanneer we ons fan tonen van Arrival, sciencefiction die het onbekende op een niet vertrouwde manier introduceert via taal. “Woorden benoemen, definiëren en bepalen en een woordenboek ontwikkelen helpt dat universum begrijpen,” benadrukt Villeneuve. En “wanneer kijkers de film omhelzen doet het in hun hart moeilijke vragen opborrelen.”
Dat is ook zo bij Dune: Part Two, een ode aan filmspektakel via een intieme, emotionele duik in de geest van figuren in een landschap die worstelen met hun complexiteit. Onze gids is niet de witte, schuldgevoelens verdringende, Messias maar de vrouwelijke blik van de verscheurde geliefde. Spiritueel drama is dichter bij dan superhelden kauwgom voor de ogen en dat levert een heel bijzondere blockbuster op. Heerlijke cinema, fel contrasterend met wat ons doorgaans uit de sputterende droomfabriek Hollywood bereikt. Met dank aan een te koesteren visionair filmmaker.
Dune: Part Two van Denis Villeneuve. Zendaya als Chani.
DUNE: PART TWO van Denis Villeneuve. USA 2024, 166’ Met Timothée Chalamet, Zendaya, Rebecca Ferguson, Javier Bardem, Josh Brolin, Austin Butler, Léa Seydoux, Christopher Walken. Scenario Denis Villeneuve, Jon Spaihts naar Frank Herbert. Muziek Hans Zimmer. Fotografie Greig Fraser. Montage Joe Walker. Distributie Warner. Release 28 februari.
Denis Villeneuve.
Steun voor een nieuwe website
We hebben uw hulp nodig voor een essentiële opfrissing van de website. Om die interactiever, sneller en gebruiksvriendelijker te maken hebben we 30.000 euro nodig. Elke bijdrage, groot of klein, helpt. Met uw donatie ondersteunt u onafhankelijke journalistiek die de verhalen blijft brengen die er echt toe doen. Laat uw hart spreken.
