“Een plotse sneeuwval. Het doet me denken aan de oorlog. Niet vanwege de kou of ander ongemak, maar vanwege de stilte die de stad dan kort in haar klauwen heeft.” Op deze picturale, tegelijk enigmatische en poëtische, wijze opent Jeroen Olyslaegers zijn historische roman WIL, een zeer Waardig Werk dat in het zog van WIJ en WINST de literaire reputatie van de schrijver en filmliefhebber verstevigt. Met dank aan prima research, sterke personages, een belangrijk thema en een raak tijdsbeeld.

Wil van Tim Mielants

Ambitieus en fors

Zijn beste, een Grote Roman, heette het. Met een held die eerder een anti-held is. Wilfried Wils werkt samen met Lode, wiens zus Yvette zorgt voor sensualiteit en romantiek, als hulpagent in het tijdens WO II door de Duitsers bezette Antwerpen. Joden worden vervolgd, een fascistische mentor introduceert radicalisme en gruwel, massahysterie steekt de kop op en Wilfried aarzelt tussen passief overleven en risico’s nemen (zoals verzetslui die niet enkel symbolische acties willen voeren) om opgejaagde mensen te redden. Dat verhaal vertelt hij jaren later aan zijn nakomelingen.

Toegegeven, door dat meta-roman aspect hadden we het aanvankelijk wat moeilijk met het boek. Olyslaegers’ WIL introduceert een stedelijk landschap, personages en een tijdsgewricht in een forse, barokke stijl maar vooral door heen en weer te springen tussen het verleden en het heden (juister: een recentere periode). Dat begint, net als het herhaald benoemen van een personage als ‘Nijdig Baardje’, te irriteren. Omdat de reflecties een hoog narcistisch gehalte hebben.

Wil van Tim Mielants

Intrigerende donkere tijden

Maar ook, en dat geeft aan dat ergernis ook een positief signaal kan zijn, omdat je als lezer naar die donkere tijd wil. Naar de worsteling die een stuk geschiedenis niet enkel uit de vergetelheid haalt maar ook persoonlijk maakt door ons een spiegel voor te houden. In sterk gepolariseerde tijden is het interessant en nuttig dat geïllustreerd wordt hoe weinig zwart-wit het verleden, de Bezette Stad en haar burgers, was. Ambigue personages, ambivalente situaties en complexe keuzes schetsen, grijze zones evoceren is waar Olyslaegers goed in is. Meer dan goed: straf zelfs.

Olyslaegers personages zijn geen monsters of helden – hun gedrag en gedachtegoed is wèl vaak monsterlijk – zelfs wanneer ze op karikaturale stripfiguren lijken (juist, Nijdig Baardje, de kunstminnende agitator). Nazi’s, collaborateurs, verzetsleden en politieagenten zijn nooit eenduidig. De schrijver laat ons werken, we moeten in hun psyche duiken om knopen te ontwarren. En ja, er is morele twijfel maar ook hypocrisie en overlevingsdrang. Want de mens is feilbaar en mysterieus. Het wringt allemaal wat in WIL en juist daardoor gingen we tijdens het lezen meer en meer van het boek houden.

Wil van Tim Mielants

De cinema versie

Tegelijk begrijpen we perfect waarom Tim Mielants, regisseur van Peaky Blinders en De Patrick, en zijn scenarist Carl Joos (De Zaak Alzheimer, The Broken Circle Breakdown) voor de filmadaptatie WIL de heen-en-weer in de tijd resoluut overboord gooien en ons volledig onderdompelen in de oorlogsjaren. Met donkere fotografie en een claustrofobisch formaat om een helse sfeer te creëren. En een camera die dicht op de acteurs zit om onder de huid van de personages te kruipen. “Alles begon bij het boek en mijn affiniteit met de wereld die Jeroen erin creëerde,”  stelt Mielants in de persbrochure. Maar ook: “In de eerste plaats wou ik een spannende film maken. Een film waarbij je een uur en vijftig minutenlang op het puntje van je stoel zit.”

De introspectie van het boek maakt plaats voor een thriller en immersieve cinema. Een ride zoals dat in Hollywood heet. Daarbij verdwijnen complexiteit en ambiguïteit uit de personages en situaties. En gaat de ervaring primeren. Gevaar en dreiging zijn heel reëel en zowel de verantwoordelijkheden als de keuzes van alle betrokkenen worden strakker afgelijnd. Crisissen zorgen voor drama, een lijk vormt de rode draad en de afwikkeling is even duidelijk als melodramatisch.

Wil van Tim Mielants

Andere verhaallijn, verwante sfeer

Ook WIL de film wekt aanvankelijk ergernis op. Omdat dat verhaallijn anders loopt? Nee, omdat alles nogal vetjes wordt aangegeven. “Ik stond erbij en ik keek er naar” is wel heel nadrukkelijk de boodschap. Daar waar het hoofdpersonage bij de schrijver problematisch is omwille van zijn ambiguïteit en tegenstrijdige gevoelens is Wil bij de filmmaker problematisch omwille van zijn passiviteit en hypocriete neutraliteit. Schuldig verzuim en medeplichtigheid voeren ons richting de ‘welke kant kies je tijdens een oorlog’ vraag waarvan de schrijver vooral aangeeft dat betrokkenen die vraag zoveel mogelijk vermijden. Of gewoon niet zien.

De filmmakers drukken de personages en de kijker met de neus op de vraag en tonen hoe er uiteindelijk gekozen wordt. Dat leidt tot een erg filmische dramatische ontknoping die, toegegeven, wel werkt. Omdat Mielants zijn personages echt tot leven brengt – en de volledige cast is subliem (de Antwerpsupporters die als figuranten los gaan ook) – en een beklijvend, somber tijdsbeeld schetst. In deze hel kleven geweld, angst, haat, agressie en pijn aan de ribben. Met het Centraal Station van Antwerpen passeert een flard grandeur de revue maar verder blijft de (in Polen gefilmde) achtergrond vaag. Het tunnelgevoel dat ontstaat past perfect bij de geest van de film.

Wil van Tim Mielants

Een moreel verhaal

WIL werkt uiteindelijk wel omdat de film ondanks de didactische toon geen afstandelijke morele les wordt. Door de onderdompeling moet de kijker zijn superioriteit immers opgeven en zichzelf afvragen wat de eigen keuze zou zijn geweest in soortgelijke omstandigheden. Kies je voor overleven? Voor solidariteit? Voor openlijk verzet? Voor protest? Voor zwijgen? Voor collaboratie? Dat maakt het verhaal persoonlijker en trekt het gebeuren open naar het in vraag stellen van neutraliteit en het in beeld brengen van moraliteit en verantwoordelijkheid. En het centraal stellen van de vraag: met wat kan je leven en wanneer wordt iets onhoudbaar?

Mielants heeft een punt wanneer hij een parallel trekt met de (huidige en toekomstige) discussies tussen generatie over thema’s als artificiële intelligentie en klimaat. “We leven in een gepolariseerde tijd waar er snel beslissingen moeten genomen worden en er weinig ruimte is voor nuancering,” stelt de cineast, “velen onder ons zullen antwoorden zoals de meeste van onze grootouders dat hebben gedaan: ‘Ik stond erbij, en ik keek ernaar.’” Opnieuw een manier om te verhinderen dat de kijker afstandelijk blijft en daardoor gaat de nadrukkelijkheid minder storen.

Wil van Tim Mielants

Vaak is het boek beter. Soms de film. Maar heel af en toe zijn het boek en de film elkaar waard. Dat is het geval bij WIL waar boek en film andere ervaringen zijn, verbonden met zowel het medium als de artistieke gedrevenheid van de respectievelijke auteurs. Olyslaegers en Mielants creëren een artistiek werk dat wringt, dat ons niet meteen charmeert maar uiteindelijk wel prikkelt via lees- en kijkplezier, via een ongemakkelijke trip naar een Bezette Stad en gevoelens van schroom, schaamte en schuld. Een bewijs dat Morele Verhalen ook Straffe Verhalen worden wanneer Gedreven Vertellers zich smijten.

WIL van Tim Mielants. België, 2023, 107’. Met Stef Aerts, Matteo Simoni, Annelore Crollet, Kevin Janssens, Dirk Roofthooft, Dimitri Schaad, Els Dottermans, Koen De Bouw, Jan Decleir. Gregor Pierre Bokma Chaim Lizke Karina Smulders Scenario Tim Mielants & Carl Joos naar Jeroen Olyslaegers. Muziek Geert Hellings. Fotografie Robrecht Heyvaert. Montage Bert Jacobs. Distributie KFD. Release 27 september 2023.

Jeroen Olyslaegers, WIL, Amsterdam-Antwerpen, Uitgeverij De Bezige Bij, 2016, 333 pag.

Wil van Tim Mielants