Filmrecensie -

Gouden beer-winnaar ‘Sur l’Adamant’: Baas in eigen brein 2.0

Documentaires scoren plots op internationale filmfestivals. Na de triomf van ‘All the Beauty and the Bloodshed’ in Venetië volgde de Gouden Beer van Berlijn voor ‘Sur l’Adamant’. De Franse regisseur Nicolas Philibert, die naam maakte met arthouse hit ‘Être et avoir’, stond er zelf van te kijken dat zijn documentaire over een drijvende dagopvang voor mensen met psychologische problemen bekroond werd. Maar onbegrijpelijk was de jurybeslissing niet. Dit is immers warme, menselijke cinema. Empathische kunst.

vrijdag 9 juni 2023 09:40
Spread the love

In zijn non-fictie boek Filmspeculatie (2023, Uitgeverij Nijgh & Van Ditmar) vertelt de Amerikaanse regisseur Quentin Tarantino hoe prikkelend het was om – met dank aan cinefiele ouders – als kind tussen volwassenen (“tijdens volwassenentijd”) geconfronteerd te worden met (film)beelden die eigenlijk niet voor hem bedoeld waren. Genre de clash tussen psychopaten met of zonder badges en pistolen in Dirty Harry (1971). Of “de anarchistische militaire sekskomedie” MASH (1970). Want “sommige van die films voor volwassenen waren echt fokking geweldig.”

Sur l’Adamant

Nog zo gek niet

Tijdens het bekijken van Nicolas Philiberts documentaire Sur l’Adamant (2023) dachten we terug aan hoe tegelijk bevreemdend en fascinerend het was om als tiener gevoed te worden met citaten uit Jan Foudraine’s Wie is van hout… (1971) na een familie-uitje naar een filmzaal die Milos Formans Ken Kesey adaptatie One flew over the cuckoo’s nest (1975) (tagline ‘If he’s crazy, what does that make you?’) vertoonde.

Het beeld van de zwijgzame reus die een badkamermeubel losrukt en door een raam keilt begrepen we vlotter dan Foudraines pleidooi voor een humanere aanpak van mensen met geestelijke problemen. Maar naast gevoelens van woede en onrecht zou ons van die trip door de volwassenenwereld bijblijven dat er iets schort aan termen als ‘gezonde’ en ‘zieke’ mensen. Die constatatie vormt ook de onderstroom van wat samen met All the Beauty and the Bloodshed dè documentaire van 2023 is.  Sur l’Adamant, het portret van een (bedreigd?) toevluchtsoord voor Parijse psychiatrische patiënten.

Nicolas Philibert. Regisseur Sur l’Adamant. Foto Michel Crotto.

De erfenis van 1968

Beïnvloed door filosoof Michel Foucault en het gedachtegoed van de mei ’68 revolte legde de Franse geesteszorg een link tussen vervreemding en geestesziekte. Waarbij benadrukt werd dat ‘waanzin’ een sociale constructie is. Daaruit vloeide nood aan en aandacht voor een humanere aanpak van de zorg en het voornemen begrippen als ‘gek’ en ‘normaal’ niet langer te hanteren. De behandeling van mentale ziekte ging immers (te) lang gepaard met ontmenselijking (alsof patiënten objecten waren, ‘van hout’ zoals Foudraine aangaf). Met het creëren van machteloosheid ook. Vandaar het streven naar ‘empowerment’, gevat in de geest van ’68 en de slogan ‘baas in eigen brein’.

Sur l’Adamant

Nicolas Philibert is geen didactisch en dogmatisch cineast. Dat weten we van zijn documentaires over de leefwereld van dove mensen (Le pays des sourds, 1992), onderwijs (Être et avoir, 2002), een dorpsgemeenschap (Retour en Normandie, 2007), een radiozender (La Maison de la radio, 2013)  en medische opleiding (De chaque instant, 2018). In Sur l’Adamant ontbreekt dan ook niet enkel een verklarende voice-over-commentaar maar ook elke nadrukkelijke boodschap. Wat niet wil zeggen dat het een nietszeggende film is geworden. Zo verwijst Philibert wel niet expliciet naar de erfenis van 1968 maar is het overduidelijk dat het aan Parijse rechteroever aangemeerde ‘Adamant’, een schip dat fungeert als dagcentrum voor psychiatrische patiënten, therapeutisch aansluit bij de geest van die periode.

Être et avoir.

Drijvend toevluchtsoord

De Adamant (verwijzing naar een harde, ondoordringbaar geachte, steen) lijkt een gewone rivierboot maar is door architecten speciaal ontworpen om te functioneren als een open dagcentrum voor patiënten van omringende mentale zorgcentra en hospitalen. Met zicht op de Seine en de iconische Charles de Gaulle brug via luiken die met behulp van daglicht een gevoel van openheid creëren. Opgedeeld in verschillende zalen aangepast aan therapieën die werken met literatuur, muziek, schilderkunst, dans en film (op een jaarlijks festival dat de bezoekers zelf programmeren spelen films zoals François Truffauts La nuit américaine). Aangevuld met een bar waar het gezellig vertoeven is. En patiënten niet van personeel te onderscheiden zijn.

Wat Philibert niét doet is de werking van het centrum systematisch analyseren en alle betrokkenen netjes voorstellen. Hij duikt met zijn camera in de activiteiten (de vergadering waarop de weekplanning wordt besproken, de schilder sessies, verschillende therapeutische workshops) en laat bezoekers afwisselend aan het woord. Wat resulteert in een golfvloed van gedachten en emoties. Waarbij de kijker niet onverschillig kan blijven en ook de filmcrew in het bad wordt getrokken. “Je hebt geen auto maar een moto?”, vraagt een geïnterviewde aan het duo achter de camera, “hoe kan je dan die zware apparatuur vervoeren?”

Sur l’Adamant

Empathische kunst

Aan het slot van Sur l’Adamant stelt Nicolas Philibert de vraag hoe lang een instituut als de Adamant nog zal bestaan. Een verwijzing naar een tijdsgeest waarin publieke psychiatrie via besparingspolitiek opnieuw richting isolatie en extreme medicatie wordt gedreven. De aanklacht tegen de sluipende terugkeer van de barbaarse benadering wordt niet onder woorden gebracht. Maar de filmmaker maakt wel duidelijk dat er een alternatief is, dat de utopie werkelijkheid kan worden. Dat doet hij door een plaats te tonen waar mensen niet langer als ‘gekken’ of gevaarlijke outsiders worden beschouwd, de Adamant.

“Deze film klaagt dingen niet expliciet aan,” verduidelijkt de cineast in de persbrochure, “door de andere richting in te slaan en zaken te suggereren gebeurt dit impliciet. Zoals criticus Jean-Louis Comolli schreef kort voor zijn dood ‘de echte politieke dimensie van cinema is zijn vermogen er voor te zorgen dat de waardigheid van mensen herkend wordt door anderen’.” Sur l’Adamant draait rond waardigheid en respect, pleit voor menselijke psychiatrie. “Het is geen aanpak met kant-en-klare oplossing, en evenmin onfeilbaar,” aldus Philibert, “maar het beschouwt patiënten wel als subjecten met een eigen persoonlijkheid en specifieke noden.”

Sur l’Adamant

Fragiele portretten

Mensen zijn complex en zoekend. Worstelend en emotioneel. Zowel patiënten als zorgverleners breken uit de clichés. Bekennen dat ze niet zonder medicatie kunnen (“anders denk ik dat ik Jezus ben”) en geven toe dat ze weerstand voelen wanneer een gaste een bewegingsworkshop wil leiden. Niet toevallig duiken er geen uniformen op om onderscheiden te benadrukken. Terwijl wijsheden niet geponeerd worden door dokters maar terloops opduiken in getuigenissen. Zoals wanneer wordt aangestipt dat angst voor ‘gevaarlijke gekken’ op niets berust. “Wij zijn niet gevaarlijk maar gevoelig, fragiel.” Of een cinefiel die stelt over zijn medepatiënten: “Er zijn hier acteurs die niet weten dat ze acteren. Het is niet medisch, ze zijn acteurs zonder het te beseffen.”

Er duiken waanbeelden op (een bohémien kunstenaar met een vleugje genialiteit beschuldigt Wim Wenders zijn idee gestolen te hebben voor Paris, Texas) en ook bizarre tics (een jongeman beschermt zich met een kraal tegen storende geluiden) maar de vrijheid die deze unieke plaats geeft levert ook emotionele expressie en brute kunst op. Er komen best wel wat getalenteerde schilders in beeld en de manier waarop François (een van de weinige patiënten die bij naam genoemd wordt) in de openingsbeelden de Téléphone song ‘La Bombe Humaine’ vertolkt blijft aan de ribben kleven. Met een mix van pijn en vrijheidsdrang: “La bombe humaine, tu la tiens dans ta main; Tu as l’détonateur juste à côté do cœur; La bombe humaine, see’est toi elle t’appartient; Si tu laisses quelqu’un prendre en main ton destin; See’est la fin, la fin.”

Sur l’Adamant

In de mist

Sur l’Adamant is een warme, menselijke film die ons nieuwsgierig maakt naar deze ark en zijn gasten. Door ons te doen proeven van een filosofie die mentale zorg linkt aan vrijheid, empathie en respect. Door ons te doen beseffen dat de architectuur van traditionele psychiatrische gebouwen en instellingen niet onschuldig is. En dat een terugkeer naar het tijdperk van bewaking, controle en dwangbuizen pas echt ‘waanzinnig’ is.

De ondertussen 72-jarige documentairemaker rekent in zijn impliciet ‘Baas in eigen brein’ pleidooi af met hokjes denken. “We zijn (co)auteurs van ons eigen leven” is een gedachte die voorbij komt. Nicolas Philibert sluit evenwel niet af met een mokerslag. Wel emotioneel en dromerig. In de slotbeelden van Sur l’Adamant doet mist de boot vervagen. “Het is een hommage aan wazigheid,” stelt de regisseur-scenarist-cameraman-monteur, “het vervagen van de randen. In andere woorden, het vervagen van de heilige normaliteit.”

 

 

SUR L’ADAMANT van Nicolas Philibert. Frankrijk, 2023, 109’. Regie en scenario Nicolas Philibert. Met medewerking van Linda De Zitter. Fotografie Nicolas Philibert m.m.v. Rémi Jannequin Pauline Pénichout, Camille Bertin & Katell Dijan. Geluid Erik Ménard & François Abdelnour. Montage Nicolas Philibert. Distributie Cherry Pickers.

Creative Commons

take down
the paywall
steun ons nu!