De middeleeuwen zijn hip. In de extreemrechtse krochten van de politiek, in populaire fictiereeksen en in onze boekenkast. Vrouwen spelen daarin meestal geen rol van betekenis, tenzij een heel clichématige. De Britse cultuurhistoricus Janina Ramirez (°1980) zorgt in haar boek Femina voor eerherstel. In een tijdvak dat meer lijkt op de wereld van vandaag dan we vermoeden, stonden vrouwen wel degelijk hun … mannetje.
Femina is een fenomeen. Toen het boek deze zomer verscheen, stootte het in Groot-Brittannië meteen door naar de top van de bestsellerlijsten. Ook de Nederlandse vertaling werd zonder veel promotie een succes. Dr. Janina Ramirez (°1980) had blijkbaar een gevoelige snaar geraakt.
In negen hoofdstukken zet ze de schijnwerpers op evenveel vrouwen die in de middeleeuwen (500 tot 1500 n. Chr.) een belangrijke of ten minste opmerkelijke rol hebben gespeeld. Vrouwen die al wel in de geschiedenisboeken stonden, zoals Hildegard van Bingen en Jadwiga van Polen, maar ook onbekende of zelfs anonieme vrouwen. Dat leidt tot verrassende inzichten.
Bij de Vikings, die trouwens geen gehoornde helmen droegen of uit schedels dronken, konden vrouwen roemrijke krijgers worden, die met evenveel pracht en praal begraven werden als hun mannelijke collega’s. Vrouwen konden in het Engeland van de dertiende eeuw een zaak uitbouwen terwijl hun man thuis bleef.
Vrouwen konden militaire strategen zijn, de wetenschap en de kunsten bevorderen en zelfs koning (!) (niet koningin) worden. Kloosters waren geen gevangenissen, maar plaatsen waar vrouwen konden ontkomen aan het seksuele geweld van mannen en bevrijd van de dwang om kinderen te baren, toen vaak een levensbedreigende zaak.
Ramirez toont hoe ongekend divers de middeleeuwen waren en hoe onze kijk op dit fascinerende tijdvak door opeenvolgende – mannelijke – geschiedschrijvers werd vernauwd tot de dark ages. Een tijd waarin vrouwen zogezegd niet veel meer deden dan Bijbelse taferelen borduren, extatisch naar God smachten, op de brandstapel sterven als heks, of verlegen hun ogen luiken en met een zakdoek in de richting van een nobele ridder wuiven.
Janina Ramirez: ‘Als je aan de middeleeuwen denkt, denk dan niet langer uitsluitend aan mannen: ook vrouwen waren spionnen en vogelvrijverklaarden, koningen en diplomaten’
“Ik heb deze vrouwen in de eerste plaats willen voorstellen omdat ik hun fascinerende verhalen wilde vertellen”, vertelt Ramirez. “Daarnaast wilde ik de schijnwerpers op vrouwen plaatsen omdat ze, net zoals mannen uit lagere klassen, mensen met een beperking of een andere huidskleur, ook misdeeld zijn geweest door de historici die over de middeleeuwen hebben geschreven.”
“De derde reden heeft te maken met de vaststelling dat we nog steeds op een zeer clichématige manier naar die periode kijken. J.R.R. Tolkien was mijn eerste idool. Hij was een professor in Oudengelse literatuur en dat was ook mijn eerste onderzoeksdomein. Maar de wereld die hij creëerde in The Lord of the Rings is net zoals de wereld in Games of Thrones pure fantasy.
Graftombe van Jadwiga van Polen in Krakow. Foto: Poznaniak/CC BY:SA 2:5
De hele opvatting van ridderlijkheid en de hoofse cultuur was in de twaalfde eeuw óók al een fantasie. Die ridderromans waren een manier om de lezer of toehoorder te laten ontsnappen uit een wereld waar vooral brutaliteit, ziekte en ontbering aan de orde van de dag waren.”
“Ik wilde vooral aantonen dat de middeleeuwen heel sterk lijken op deze tijd, ook al ligt die periode vijfhonderd tot duizend jaar achter ons. De middeleeuwen waren even complex, even polariserend en fascinerend. Mensen waren niet domweg bijgelovig en volgden niet blind de kerk of de koning. Er was evenveel dissidentie en verzet tegen het systeem als vandaag.”
“En er was diversiteit. Ze was reëel, maar je moet ze wel willen zien. Ik ben nu al zo’n twintig jaar bezig met onderzoek naar de middeleeuwen en door het schrijven van dit boek heb ik mijn eigen misvattingen kunnen corrigeren. Ik hoop dat ik dat ook kan teweegbrengen bij de lezer. Ik hoop eveneens dat de lezer zal inzien dat de kijk van nationalisten en rechts-extremisten op de middeleeuwen hoegenaamd niet strookt met de historische realiteit.”
‘Als je naar de positie van de vrouw in de middeleeuwen kijkt, kan je zeker niet zeggen dat er ooit sprake was van gelijkheid’
“Ik maak documentaires voor de BBC (Raiders of the Lost Past, KvdB) en dat geeft me de gelegenheid om oude beschavingen onder de loep te nemen. Zo is het duidelijk dat de Minoïsche cultuur op Kreta 10.000 jaar geleden veel meer gendergelijkheid kende dan we dachten.”
“Maar als je naar de positie van de vrouw in de middeleeuwen kijkt, kan je zeker niet zeggen dat er ooit sprake was van gelijkheid. Religie speelde daarbij een rol. Zeker bij joden, christenen en moslims erodeerden de kansen voor vrouwen. Toch hadden vrouwen in het middeleeuwse Europa, tot minstens 1500, veel ruimte om hun lot in eigen handen te nemen. Daarna werd dat inderdaad veel moeilijker, maar toen waren de middeleeuwen voorbij.”
U begint uw boek met het prachtige verhaal van Emily Wilding Davison, een suffragette die zich tijdens de Epsom Derby van 1913 voor het paard van koning George V gooit om aandacht te vragen voor de politieke rechten van vrouwen. Ze werd in de pers als een ‘gekke vrouw’ bestempeld, maar u ontdekte dat ze … mediëvist was.
“Het was puur toeval dat ik dat kon achterhalen. Het stond letterlijk in een voetnoot van een voetnoot in een klein addendum bij een studie. Ze bleek inderdaad een bolleboos te zijn geweest die met haar protestactie letterlijk The Knight’s Tale van Geoffrey Chaucer naspeelde.”
Emily Wilding Davison (c.1908). Foto: Public Domain
“Daarin vertelt Chaucer (ca. 1340-1400) over de vrouwen van Thebe die zich voor het paard van koning Theseus gooien als smeekbede om de lijken van hun gesneuvelde mannen te mogen begraven. Ze richten zich tot de koning als laatste redmiddel. Geen enkele bestuurder of militaire leider wilde luisteren en daarom deden ze een beroep op het oeroude petitierecht: het recht van elke burger om een gunst te vragen aan de koning.”
Begrafenisstoet voor Emily Davison, 15 juni 1913. Foto: Public Domain
“Met die actie wees Emily Wilding Davison erop dat de suffragettes ten einde raad waren: ze konden via de normale politieke weg geen vrouwenstemrecht afdwingen en daarom stelde zij deze symbolische daad. Niemand wist blijkbaar dat ze haar studies aan Oxford had voltooid. Ze kon echter geen diploma krijgen omdat Oxford dat niet toestond aan vrouwen. Ze bleef altijd gefascineerd door de middeleeuwse Engelse literatuur en liet zich ook ‘Faire Emelye’ noemen, in de spelling die Chaucer ook gebruikte.”
‘De suffragettes die meer dan honderd jaar geleden streden voor gelijke rechten voor vrouwen, vonden hun inspiratie in het verleden’
“Het hele verhaal zette me wel aan het denken. Vandaag geloven we dat de strijd voor gelijke rechten voor vrouwen – stemrecht, gelijk loon, gelijke kansen – amper een eeuw oud is. Maar de suffragettes die meer dan honderd jaar geleden die strijd voerden, vonden hun inspiratie in het verleden. Ze zagen heel goed dat ze minder rechten hadden dan veel vrouwen in de middeleeuwen.”
“Toen ze dit ontdekten, putten ze ook inspiratie uit die sterke vrouwen. Ik geef verschillende voorbeelden in mijn boek. Vikingvrouwen waren soms ook krijgers die mee ten strijde trokken en met hun wapens en harnas werden begraven. Er waren vrouwen in de veertiende eeuw die handel dreven en de zaak van hun man runden.”
U schrijf ook over de ‘Great Men Theory’ van filosoof Thomas Carlyle. Hij lanceerde in 1840 het idee dat de geschiedenis vorm krijgt door de daden en het genie van ‘Belangrijke Mannen’. Dat er ook ‘Belangrijke Vrouwen’ waren, kwam niet in hem op. Terwijl u in uw boek frappante voorbeelden geeft.
“Alle kinderen in mijn land leren dat koning Alfred De Grote in de negende eeuw de basis legde voor wat nu Engeland is. Hij kon de Vikings tegenhouden die de Britse Eilanden in hun greep probeerden te krijgen.”
“In realiteit was het zijn dochter Æthelflæd, Vrouwe van de Merciërs, die in die periode de hoofdrol speelde. Ze bouwde overal versterkte steden en sloot slimme allianties met bondgenoten in de buurt. Ze slaagde erin de Denen terug te dringen en alle gebieden van het huidige Engeland onder haar gezag te verenigen.”
Æthelflæd. Foto: Picture Art Collection/Alamy Stock.Public Domain
“Toen ze stierf volgde haar dochter haar op, een unicum. In haar eigen tijd en nog lang daarna werd Æthelflæd ‘vermaarder dan Caesar’ genoemd. Toen Engeland eeuwen later heerste over de zeeën, werd Alfred belangrijker omdat hij de grondlegger is van de marine. De Anglicanen vonden het dan weer interessant dat hij belangrijke, ook religieuze teksten van het Latijn in het Oudengels had laten vertalen. De canonisering van Alfred diende dus in latere tijden een eigentijds doel. Daar paste de briljante Æthelflæd niet in.”
Veel vrouwen die een hoofdrol spelen in uw boek werken strategieën uit om zo weinig mogelijk zwanger te worden. Nonnen en begijnen legden een kuisheidsgelofte af, maar koningin Æthelflæd weigerde na de geboorte van haar dochter nog seksuele betrekkingen “omdat het ongepast was voor de dochter van een koning om toe te geven aan een genot dat na verloop van tijd zulke pijnlijke gevolgen had”. Hildegard von Bingen publiceerde dan weer een recept voor een vruchtafdrijvend middel.
“Ik ben heel blij dat je dat hebt gezien. Je bent de eerste die me hierover aanspreekt. Het was zeker een belangrijk aspect dat ik wilde belichten. Wij denken dat de seksuele vrijheid van de vrouw, en de autonomie om te beslissen of en hoeveel kinderen je wil krijgen, dateert van de jaren 60 van de vorige eeuw toen de pil werd uitgevonden.”
‘De keuze voor een klooster stond in de middeleeuwen gelijk met naar de universiteit gaan vandaag. Nonnen konden zich verdiepen in kunst, geneeskunde en wetenschap.’
“De voorbije decennia hebben veel – mannelijke en vrouwelijke – historici de geschiedenis van vrouwen in de middeleeuwen herschreven. Maar in al die boeken blijven de belangrijkste hoofdstukken gaan over vrouwen die echtgenotes, moeders, zusters of tantes zijn. Soms zie je ook nog een paragraaf over nonnen en spiritualiteit en eentje over handel. Maar al die studies gaan in dezelfde richting. Ofwel stond de vrouw ten dienste van de man, ofwel ten dienste van God. En wie daarbuiten viel was ofwel een hoer of een heks.”
Hildegard von Bingen dicteert aan haar secretaris. Public Domain.
“Neem nu de unieke positie van nonnen. Als we daar met onze hedendaagse bril naar kijken dan denken we vaak dat wie non wilde worden een extreme godsdienstwaanzinnige was. Dat is ook het beeld dat we vandaag nog vaak hebben van nonnen. Ze ontzeggen zich de geneugten van het vlees en ze leiden een extreem teruggetrokken leven in onderwerping.”
“Dat is helemaal niet wat vrouwen in de middeleeuwen motiveerde om in een klooster te gaan. Die keuze stond gelijk met naar de universiteit gaan. Nonnen konden zich verdiepen in kunst, geneeskunde en wetenschap. Ze konden kloosters met vaak uitgestrekte landerijen runnen. Dat is wat ze zochten in een klooster.”
“Seks was natuurlijk een enorm belangrijke factor in die beslissing. Door non te worden behielden ze de controle over hun lichaam, konden ze voorkomen dat ze zouden sterven in het kraambed na de zoveelste zwangerschap. Maar ook edele vrouwen konden die keuze maken, denk maar aan virgin queen Elisabeth I, de eerste vorstin die pertinent weigerde om kinderen te krijgen. Je verwees al naar Æthelflæd en naar Hildegard van Bingen. Het ‘abortusrecept’ van Van Bingen deed haar niet op de brandstapel belanden. Zelfs de paus zag er geen graten in.”
Het leven van Hildegard van Bingen is wonderlijk. Een uitzonderlijke figuur, zowel als mysticus, als in wereldlijke zaken. Ze correspondeerden met koningen en keizers en runde een ‘imperium’. Maar wanneer ze over haar relatie met Jezus schrijft, dan is die expliciet seksueel. Preutse middeleeuwen?
“Het idee dat de relatie tot Jezus puur spiritueel was, klopt niet met wat we zien in de middeleeuwen. De verhouding tussen nonnen en spirituele vrouwen met hun ‘echtgenoot’ Jezus was erg fysiek. De teksten die door mannelijke en vrouwelijke mystici geschreven werden, zijn erg expliciet.”
“De cover van mijn boek toont ‘het universele ei’, een tekening van Hildegard van Bingen. Zij kreeg al in haar prille jeugd erg heldere en kleurrijke visioenen en maakte daar tekeningen van (wellicht leed ze aan oogmigraine die verergerde in de menopauze, KvdB). Je kunt in die cover niets anders zien dan het vrouwelijke geslachtsorgaan. In een van haar visioenen beschrijft ze ook – als een van de eersten – het vrouwelijke orgasme.”
“Veel prenten of schilderijen in de middeleeuwen tonen de wonden van Christus. Die lijken vaak op vagina’s. En het idee van de seksuele vereniging met Jezus en het ‘spirituele huwelijk’ kan bij hedendaagse – gelovige en niet-gelovige – lezers erg oncomfortabel overkomen. Maar het was in de middeleeuwen volledig aanvaard.”
Mystieke vrouwen konden evengoed op de brandstapel belanden, maar als ze aanvaard werden, dan bekleedden ze een unieke positie. Anderzijds voedden ze ook het cliché dat vrouwen ‘raar’ zijn. Dat vooroordeel werd nog versterkt door Siegmund Freud die met zijn theorieën over neurosen en seksuele frustraties de vrouw geen diensten heeft bewezen. Daarmee werd het cliché van de ‘labiele’ vrouw nogmaals bevestigd.
“Ik heb altijd geworsteld met zijn theorie over penisnijd. Ik ken geen vrouwen die jaloers zijn op de penis van mannen (lacht). Het is eigenlijk een thema dat ik aan bod wil laten komen in mijn volgende boek. Dat gaat over nationale identiteiten en fake history.”
“Wat mij steeds meer opvalt is hoe ons beeld van de geschiedenis en onszelf gemanipuleerd wordt door ideologische agenda’s. Dat is al eeuwenlang zo. In Femina schrijf ik het ook. De geschiedenis wordt altijd herschreven om de belangen van vandaag te dienen.”
“Als je soldaten nodig hebt die voor koning en vaderland moeten sterven, dan dis je verhalen op over heldhaftige krijgers en soldaten. Als je het nodig vindt dat de bevolking kolonialisme en slavernij aanvaardt, dan voed je haar met verhalen over ontdekkingsreizigers die verre reizen maken en ‘barbaarse’ volkeren overwinnen.”
“Wanneer je op zoek bent naar krijgers en ontdekkingsreizigers, dan kom je weinig vrouwen tegen. Ze worden misschien zelfs niet bewust weggelaten, ze zijn dan gewoon niet relevant voor het soort geschiedenis dat je wil schrijven.”
Uw boek is een groot succes. U heeft duidelijk een gevoelige snaar geraakt. U verwijst ook naar Black Lives Matter en de #MeToo-beweging om aan te tonen dat de officiële geschiedschrijving aan herziening toe is. Maar is er geen gevaar dat u gaat overdrijven en de rol van vrouwen gaat overschatten?
“De titel van mijn boek verwijst naar historische registers in de zestiende eeuw die het woord ‘femina’ schreven achter titels van geschriften van vrouwen. Die werden als waardeloos beschouwd en waren dus niet relevant.”
“Er is in het verleden duidelijk een actieve censuur geweest om de rol van vrouwen te minimaliseren. Maar het is evident dat in de middeleeuwen geen sprake was van verregaande gelijkheid tussen man en vrouw. Maar die is er vandaag ook niet. Zeker niet als je een mondiaal perspectief inneemt.”
“Ik heb willen aantonen dat naast de sterke en belangrijke vrouwen bij de elite – zowel de wereldlijke als de religieuze – in andere geledingen van de samenleving wel kansen waren voor vrouwen om zich staande te houden tussen de mannen en om zich te emanciperen. De middeleeuwse samenleving was veel diverser dan wij – en de extreemrechtse fanatici van vandaag – denken.”
‘Het Londen van zeshonderd jaar geleden was bijna even multicultureel als het Londen van vandaag’
“In het laatste hoofdstuk schrijf ik over een kerkhof in Londen uit de veertiende eeuw. De pest woedde toen door heel Europa en de bevolking werd gedecimeerd. Met nieuwe technieken, vooral DNA-analyses, hebben we aangetoond dat slechts 71% van de mensen die op dat kerkhof begraven werden blanke Europeanen waren. Bijna een derde was van Afrikaanse, Aziatische of gemengde origine. Londen telt vandaag 60% ’blanken’ en 40% ’Afro-Aziaten’.”
“Met andere woorden: het Londen van zeshonderd jaar geleden was bijna even multicultureel als het Londen van vandaag. Dat moet veel nostalgische nationalisten die heimwee hebben naar een ‘blank Europa’ toch aan het denken zetten. Maar de meeste Afrikaanse vrouwen die we hebben opgegraven bleken zware fysieke arbeid te hebben moeten doen. Ik denk dus dat dat lot voor veel, ook blanke, vrouwen veel meer voorkwam dan dat ze een leven in vrijheid en luxe konden hebben.”
In een interview met David Wengrow over zijn boek The Dawn of Everything in Apache Magazine wees hij erop dat historici in bijzondere tijden leven. Nieuwe technieken, zoals DNA-analyse, maar ook multidisciplinaire teams waarbij archeologen samenwerken met literatuurwetenschappers, leiden tot nieuwe inzichten. Veel van wat we dachten te weten over onze geschiedenis, klopt blijkbaar niet.
“Het is ongelofelijk, maar ik had dit boek twee jaar geleden niet geschreven kunnen hebben. Elk van de negen hoofdstukken begint met een nieuwe ontdekking. DNA-analyses van menselijke resten verschaffen ons dagelijks nieuwe inzichten. We kunnen ze in databanken stoppen en de gegevens met elkaar kruisen. En zo konden we voor het eerst kijken naar de verschillende bevolkingsgroepen in Londen.”
‘Het was in de middeleeuwen niet ongewoon dat mensen duizenden kilometers reisden: op bedevaart of om handel te drijven’
“Toen ik die resultaten onder ogen kreeg, heb ik mijn kijk op de middeleeuwen moeten herzien. Enkele jaren geleden zou ik nooit geloofd hebben dat Londen toen even divers was als nu.”
“Ik heb geprobeerd inzichten uit verschillende disciplines te verwerken in het boek: archeologie, DNA-analyse, klassieke bronnenstudie, literair onderzoek. Het meest aangrijpende is een bron waarin de vrouw in kwestie zelf aan het woord is. Neem nu Margery Kempe (1373-1438). Zij liet haar memoires achter, The Book of Margery Kempe, die per toeval werden ontdekt. Ze komt uit die geschriften – de eerste in het Engels geschreven autobiografie – tevoorschijn als een merkwaardige vrouw.”
Manuscript The Book of Margery Kempe. Foto: Public Domain
“Ze houdt totaal geen rekening met de mannen in haar leven. Ze weigert ook seks met haar echtgenoot en probeert in het zakenleven te slagen. Daarbij laat ze zich nooit leiden door haar man. Wanneer dat niet lukt wordt ze mysticus. Ze noemt Jezus haar minnaar en probeert geld te verdienen door overal over haar visioenen te gaan vertellen. Ze gaat zelfs op bedevaart naar het Heilige Land, naar Rome, Noorwegen, Vlaanderen, Polen, tot in Spanje en Italië.”
“Het geeft een idee van de kosmopolitische middeleeuwen. Het was niet ongewoon dat mensen duizenden kilometers reisden: op bedevaart of om handel te drijven. Uit haar levensverhaal blijkt nogmaals dat niet alleen rijke en machtige mannen de wereld vormgaven, maar ook gewone vrouwen. Als je aan de middeleeuwen denkt, moet je dus niet langer uitsluitend aan mannen denken: spionnen en vogelvrijverklaarden, koningen en diplomaten. Er waren ook vrouwen in die posities.”
Heeft u tegenkanting ondervonden van collega’s uit de academische wereld die niet zonder slag of stoot willen geloven wat een jonge historicus van Brits-Poolse origine allemaal beweert?
“Ik heb ongelofelijk veel geluk gehad. Ik heb niet één negatieve reactie gekregen. Er zijn nochtans heel wat mensen in de westerse academische wereld die ‘genderkritisch’ zijn en dit soort invalshoeken met argusogen bekijken.”
‘Verdwaal op oude kerkhoven, duik in de archieven, bezoek kerken en musea, zoek en vind uw voorouders!’
“Ik denk ook wel dat ik enerzijds de kracht van vrouwen belicht, maar anderzijds ook de nodige nuances aanbreng. Ik probeer tolerant te zijn en nodig de lezers uit om deel te nemen aan de conversatie. Maar het kan ook anders lopen, hoor.”
The Birka Warrior. Foto: pinterest.ca
“De onderzoekers die in 2019 konden bewijzen dat het skelet van de Vikingkrijger, (‘The Birka Warrior’, KvdB), eigenlijk van een vrouw was, werden belaagd door hun collega’s en de pers omdat ze durfden beweren dat bij de Vikings ook vrouwen belangrijke krijgers konden zijn. Dit is nog maar een paar jaar geleden. We zijn dus blijkbaar toch al een eindje verder opgeschoten.”
In elk hoofdstuk van uw boek neemt u de lezer ook mee naar de plaatsen waar de sterke vrouwen die u voorstelt hebben geleefd. Dat is erg belangrijk voor u, blijkbaar.
“Yeah! Verdwaal op oude kerkhoven, duik in de archieven, bezoek kerken en musea, zoek en vind uw voorouders. Je kunt niet zijn wat je niet kunt zien. Voor mij is dat het mantra van mijn boek. Ik geloof oprecht, als academicus, als iemand met een gemengde culturele achtergrond, dat ik mijn plaats in de wereld heb gevonden door mijn opvoeding en mijn studies.”
In de hele twintigste eeuw ging veel aandacht naar ‘de geschiedenis van de Kleine Man’. Dat was een goede zaak, want de loop der dingen wordt niet alleen bepaald door ‘Grote Mannen’. Maar ook dat onderzoek richtte zich zelden op vrouwen; ‘grote’ of ‘kleine’.
“Je hebt gelijk. Sociale geschiedenis werd geboren uit het Marxisme en vanuit het verlangen om de massa te zien in plaats van de enkelingen. Maar de focus lag bijna uitsluitend op mannen.”
Terwijl je zelfs niet over Marx kunt spreken zonder de rol van zijn vrouw te belichten …
“Inderdaad. (lacht) Ik ben wel bang dat een boek zoals Femina slechts een druppel in de oceaan is. De bestsellers onder de geschiedenisboeken blijven de dagboeken van Winston Churchill en verhalen over veldslagen, gevechtsvliegtuigen en de hoogtepunten van de Tweede Wereldoorlog.”
“Maar ik voel toch dat er iets aan het veranderen is. De multidisciplinaire aanpak is daarbij belangrijk. Ik kijk naar iemand als Hildegard van Bingen die leeft en werkt in de twaalfde eeuw. Ze was actief op zo veel maatschappelijke, spirituele en artistieke domeinen dat je dat vanuit één specialisatie niet kunt bevatten. Maar we worden niet aangemoedigd om polymaths (duizendpoten, KvdB) te worden.”
‘Hildegard van Bingen was een duizelingwekkende vrouw. Ik kan geen persoon noemen die vandaag leeft met haar reikwijdte’
“Van Bingen was gewoon een duizelingwekkende vrouw. Ik kan geen persoon noemen die vandaag leeft en die haar reikwijdte heeft. Ook historisch gezien heeft zij een enorme betekenis.”
“Ik denk dat we hier staan voor een ingebakken probleem met de manier waarop we onze kinderen opvoeden. Ik ben een moeder van twee tienerkinderen en ik volg op de voet wat ze op school leren. Het stuit me tegen de borst dat ze moeten kiezen tussen geschiedenis en wetenschap. And never the twain shall meet. Ze moeten ook kiezen tussen wiskunde of Engelse literatuur. En als ze kiezen voor literatuur wordt dat vak veel te weinig in een historische context geplaatst. Een uomo universale zou al die verbanden wel leggen.”
“Ik hou van de manier waarop Hildegard van Bingen van esoterische mystieke teksten overschakelt op politiek jargon wanneer ze naar keizers en koningen schrijft en een accurate taal hanteert wanneer ze over wetenschap publiceert. Ze was in staat om haar brein op al die domeinen te ontwikkelen.”
“Vandaag worden studenten daar niet toe aangemoedigd. Ofwel werk je in de exacte ofwel in de humane wetenschappen, maar je vindt zelden nog mensen die de brug kunnen slaan. Ik heb er vertrouwen in dat nog meer ontdekkingen zullen komen wanneer we de disciplines dichter op elkaar afstemmen.”
Als je één vrouw uit jouw boek moet noemen, welke zou je dan kiezen?
“Oh! Kill your darlings. Hildegard is de meest inspirerende figuur uit de geschiedenis die ik ooit ben tegengekomen. Hoe meer ik van en over haar lees, hoe meer plaatsen ik bezoek waar ze leefde en werkte, hoe meer ik verliefd word op haar. Ze is gewoon betoverend.”
“Maar ik vond het ook belangrijk om Jadwiga van Polen, de enige vrouw in de geschiedenis die ooit de titel ‘koning’ (rex) droeg en niet ‘koningin’ (regina). Ik ben zelf deels van Poolse origine. Dat speelt uiteraard een rol. Haar verhaal is echt aangrijpend. Ze was een vrouw in de fleur van haar leven en ze stond op punt om dit kruispunt van Europa fundamenteel te hervormen, maar ze stierf in het kraambed. Dat gevaar loerde altijd om de hoek voor vrouwen, of ze nu rijk of arm waren.”
‘De mensen in de middeleeuwen waren net zoals wij: er waren rebellen en kwezels’
“Ik ben ook heel trots op mijn werk over het tapijt van Bayeux. Ik onderzoek dat uitzonderlijke kunstwerk al mijn heel academische carrière. Duizenden academici hebben naar het tapijt gekeken en ze hadden daarbij amper aandacht gehad voor de vrouwen die het geborduurd hebben. Alsof je naar een schilderij van Vincent Van Gogh zou kijken, zonder je te willen verdiepen in de kunstenaar.”
“Het is een buitengewoon kunstwerk. Het is met niets te vergelijken. Het geeft je het gevoel alsof je in de bioscoop zit. Het verhaal wordt heel strak verteld, maar in de marge zitten zoveel verborgen boodschappen dat je oneindig kunt blijven ontcijferen. Ook al hebben mannen het tapijt ontworpen, je ziet overal de inbreng van de borduursters.”
“We mogen mannen en vrouwen niet in hokjes stoppen. We spreken hier over gemeenschappen van nonnen en monniken die voortdurend met elkaar in contact stonden en in dialoog gingen. Het was een veel opener samenleving dan we nu vaak denken.”
“De mensen in de middeleeuwen waren net zoals wij. Niet iedereen volgde de regels. Er waren rebellen en kwezels. Mensen wilden eveneens greep krijgen op hun eigen lot. En de samenleving zoals ze toen gestructureerd was, bood hen daar ook kansen toe. Ik heb me inderdaad vaak de vraag gesteld wat ik zou gedaan hebben als ik in die tijd had geleefd. Ik had uitgehuwelijkt kunnen worden door mijn familie of ik had kunnen kiezen voor een leven in een klooster. Ik denk dat ik het tweede had gekozen. Dan kon ik studeren, veilig zijn en …”
… toch seks hebben, lees ik in je boek. Uit politieverslagen die je in je boek citeert, blijkt dat de nonnen en monniken niet zo preuts waren.
“Inderdaad. En er waren ook veel same sex relationships. Wij zijn geneigd om die vanuit een strikt katholieke of protestantse moraal te bekijken, maar in die gemeenschappen werden die vaak gewoon aanvaard. Je werd ook zelden gestraft voor prostitutie.”
“Tijdens de Reformatie hebben de protestanten er alles aan gedaan om die diversiteit en openheid te ontkennen. De geschiedenis werd herschreven, teksten en bewijzen van de rol die vrouwen speelden en van de diversiteit in de samenleving werden vernietigd. Het is die geschiedvervalsing die ik heb willen blootleggen.”
“Zoals steeds wordt de geschiedenis geschreven door de overwinnaars op zo’n manier dat ze past in een welbepaalde filosofie of agenda. Maar wanneer de machtsverhoudingen veranderen, wijzigt ook onze blik op diezelfde geschiedenis.”
Tot slot. Uw volgende boek gaat over fake history (valse geschiedenis). Wilt u daar iets over kwijt?
‘Onze belangstelling voor het verleden komt altijd voort uit hedendaagse zorgen’
“Ik mag er nog niet veel over vertellen want het is nog niet aangekondigd. Toen ik voor Femina onderzoek deed naar de Katharen werd al snel duidelijk dat onze blik vertroebeld is door de constructie van een nationale identiteit. Het verhaal van de Katharen is in feite helemaal anders dan de versie die er later (en ook al in hun tijd) van gemaakt is. Die versie moest dienen om een ‘Europese kruistocht’ te legitimeren die de landadel in die tijd goed uitkwam.”
“Ik wil met dat inzicht onderzoeken hoe geschiedenis van de middeleeuwen vervalst wordt om aan natievorming of identity politics te doen. We zien dat bij extreemrechts maar al te vaak: de man met de Vikinghelm die het Capitool bestormt, of de massamoordenaar van Christchurch die in zijn manifest verwees naar de kruistochten tegen de moslims. George W. Bush deed dat ook toen hij de war on terror afkondigde.”
“We hebben geen andere keuze dan onze moderniteit te erkennen, toe te geven dat onze belangstelling voor het verleden altijd, en dat is beslist legitiem, voortkomt uit hedendaagse zorgen.”
Janina Ramirez. Femina. Prometheus, Amsterdam, 2022, 432 pp. ISBN 978 9044 6501 43.
Dit interview werd overgenomen van Apache Magazine #9 (december 2022), tijdschrift van de website apache.be met onafhankelijke onderzoeksjournalistiek. Karl van den Broeck is hoofdredacteur. Je kan het Apache Magazine kopen in je boekhandel of krantenwinkel, of met de post bij je thuis. Je kan je hier op apache.be abonneren.
