Laten we doen wat nooit kan: de tijd terugspoelen. En wel naar de bewuste nacht van 16 op 17 mei 2018, de nacht waarop Mawda stierf door een politiekogel. We zien een politieauto die naast een busje rijdt, een agent die een schot afvuurt maar deze keer niet het busje zelf raakt, maar wel de band van het busje. De band loopt leeg, het busje begint te zigzaggen en vertraagt om daarna tot stilstand te komen op de pechstrook. De deuren van het busje vliegen open. Een groot deel van de mensen vlucht weg. De passagiers die door de politie worden staande gehouden krijgen het bevel het land te verlaten, de bestuurder van het busje wordt aangehouden en beticht van mensensmokkel. Het zou hoogstens aan krantenartikeltje waard geweest zijn.
De agent – die in de andere, zich voltrokken, werkelijkheid het dodelijke schot loste – keert na zijn shift naar huis. In een debriefing krijgt hij een schouderklopje voor het doortastende optreden. Want alweer een mensensmokkelaar kunnen onderscheppen, alweer een aantal mensen zonder papieren kunnen wegsturen. Een slordige vijftien jaar later gaat de agent in deze alternatieve werkelijkheid op een pensioen dat welverdiend heet. Met een min of meer tevreden gemoed kijkt hij terug op zijn carrière.
En Mawda en haar familie? Die keren na die bewuste nacht via allerlei omwegen terug naar het kamp waar ze vandaan kwamen. Ze wagen nog ettelijke pogingen om in Groot-Brittannië te raken. Misschien lukt hen dat, of misschien kwijnen ze nog jaren lang weg in één van de verborgen kampen ergens in het desolate polderland tussen Calais en Duinkerke. Misschien sterven ze onderweg, zinkt hun bootje waarmee ze het kanaal wilden overvaren of zitten ze te lang in de container waarmee ze naar Groot-Brittannië werden verscheept. Niemand die het eigenlijk ooit zal weten. Weinigen die het wat zal kunnen schelen. Een krantenartikel zou het in ieder geval nooit waard zijn.
Maar de werkelijkheid liep dus anders.
Mawda werd wel degelijk geraakt door een kogel en stierf. Een kogel die uit de loop van een politiegeweer kwam. Ondanks verwoede pogingen van de politie om de zaak toe te dekken en te minimaliseren, kwam het tot een proces. Tegenover de agent die het dodelijke schot loste wordt door het openbaar ministerie één jaar cel geëist. Met uitstel. In hoeverre dat een correcte strafmaat is, is een juridische discussie. Maar één ding is wel zeker, een zogezegd accidenteel schot in omgekeerde richting met dodelijke afloop zou ontiegelijk veel zwaarder worden bestraft. Een geüniformiseerd leven is altijd zoveel meer waard dan een niet-geüniformiseerd leven. Nochtans worden we allemaal naakt geboren.
Er schuilt iets pervers in de vraag of de agent schuldig is aan de dood van Mawda. Er is iets dat wringt in al die tot technische discussies gereduceerde betichtingen waarover de rechtbank dient te oordelen. Alsof de vraag van de morele schuld van de agent pas begint na het lossen van dat fatale schot. Alsof die schuld zich niet al opstapelde op het moment dat het als vanzelfsprekend werd beschouwd om mensen op basis van een administratieve status te achtervolgen, op te jagen en bloot te stellen aan een geweld dat doorgaans enkel gereserveerd is voor individuen die een onmiddellijk gevaar vormen voor hun omgeving. Alsof het verschil tussen een zorgeloos pensioen en een door spijt vertekend leven, dat ene welbewuste schot hoort te zijn. Alsof dat ene schot de grenspaal is die het toelaatbare van het ontoelaatbare scheidt.
Zit wie Mawda doodde in de beklaagdenbank? Ja. Maar misschien ook niet. Of niet helemaal. Het schot doodde Mawda. De agent vuurde het schot af. Maar er was tegelijk zoveel meer dat Mawda doodde. De beklaagdenbank in dit proces is zo belachelijk klein. Niet alleen het schot doodde Mawda, maar de normalisering van een praktijk waarin onschuldige mensen kunnen opgejaagd worden, doodde evenzeer Mawda. Niet enkel het overhalen van de trekker doodde Mawda, maar het zegevierende vertoog waarin mensen zonder de juiste papieren worden voorgesteld als criminelen, insecten, vuil en overlast doodde Mawda. Niet enkel de bewuste agent doodde Mawda, maar het racisme dat gedijt onder zijn collega’s en in de samenleving als geheel is evenzeer verantwoordelijk voor de dood van Mawda. Niet enkel de politie doodde Mawda, maar de staat doodde Mawda door wrede wetten en praktijken in stand te houden en als vanzelfsprekend te blijven voorstellen. Operatie Medusa doodde Mawda. Het is de duistere naam die gegeven werd aan de inzet van honderden agenten (1.016 agenten in 2019) die om de zoveel tijd een spectaculaire en roekeloze achtervolging mogen inzetten om vervolgens alle inzittenden van het busje of de auto een uitwijzingsbevel te geven.
Mawda werd niet gedood, ze werd vermoord. We spreken immers over een gepland beleid, doordacht en beredeneerd, van opdrachtgevers die vrijuit gaan, van een systeem met verantwoordelijken, in stand gehouden door jaknikkende pionnen. De kritiekloze, individuele agenten, hun gewetenloze oversten en de oversten van hun oversten die zich weten verbergen achter procedures en functies, de staatssecretarissen en ministers die alles doen voor wat volksgunst, de klerken en scribenten van kranten die vooral geen minister of staatssecretaris voor het hoofd willen stoten, de witte helden van de opiniepagina’s die geen enkele contradictie zien tussen hun gebrabbel over waarden en normen en het beschermen van grenzen door middel van dagelijkse mensenrechtenschendingen. Dat alles was de aandrijvende kracht die ervoor zorgde dat die bewuste kogel uit de loop van de bewuste agent kon ontsnappen. Dat waren de opdrachtgevers.
Het proces waarvan we deze week getuige waren, is nodig. Het is helend voor de slachtoffers, noodzakelijk om een notie van rechtvaardigheid voor de ouders en betrokkenen te laten zegevieren. Maar tegelijk schuilt er een duistere kant aan. De mate waarin het proces zich centreert rond de individuele schuld van de agent, is ook de mate waarin het systeem dat leidde tot de moord op Mawda buiten beschouwing blijft. Door een exces dat niet kon genegeerd worden aan te pakken, door het exces als een exces te benoemen, wordt het exces dat het systeem is nog onzichtbaarder. Een lichtbundel op een punt in de duisternis richten, maakt de duisternis rond die lichtbundel enkel donkerder. Het is in dat donkere universum dat de nieuwe Mawda’s wachten op hun trieste lot. Een lot dat wel nog kan worden teruggespoeld.