Een ongemakkelijke bekentenis
Geachte Dames en Heren, helaas moet ik beginnen met een ongemakkelijke bekentenis. Ik lees nooit politieke boeken. Ik bedoel: ik lees nooit boeken van politici. Er zijn teveel goede boeken om de tendentieuze propagandaliteratuur van politici te lezen, moet ik altijd gedacht hebben.
Nu, Iedereen zijn eigen vooroordelen. Maar zeg nooit nooit, want toen Europarlementariër Bart Staes mij onlangs mailde met de vraag om zijn nieuwe boek over genetische manipulatie in te leiden kon ik niet nee zeggen. De zaak waarover het gaat, is te dringend en te belangrijk. Voor de goede orde, de titel van het boek luidt: GGO’s: droom of nachtmerrie en het is geschreven samen met Barbara Redant en Hans van Scharen. (De titel is niet geheel didactisch moet ik zeggen, want niet iedereen kent de afkorting ggo’s, maar wat niet is, kan nog komen en moet nog komen, dit boek zal er zeker toe bijdragen).
Tot voor kort kende ik Bart Staes niet en hij mij niet, maar wat ons samenbracht, was uiteraard de zaak Barbara van Dijck en de heisa er rond. Plots stonden we aan dezelfde kant. Het ging over het feit dat ecologisch activisme moet verdedigd worden door groene partijen – en wel met hand en tand (ik kijk even uitdrukkelijk de zaal in)!
Maar, naast de thematiek van de criminalisering van het activisme, ging het toen ook al om de kern van de ggo-zaak: de privatisering, patentering en monopolisering van het zaaigoed. Dat schept een band: opkomen voor één van de grootste uitdagingen van de 21ste eeuw, namelijk het verdedigen van de planetaire commons, het gemeengoed van de mensheid.
Landbouw en voedselvoorziening bevinden zich op het snijpunt van wat Negri en Hardt de ‘natural commons’ (de natuur uiteraard) en de ‘artificial commons’ noemen (taal, kennis), op het snijpunt dus tussen natuur en cultuur, zoals in het woord agri-culture heel duidelijk tot uiting komt. Daarom sta ik hier het nieuwe boek boven de doopvont te houden, uitdrukkelijk en met overtuiging als medestander en niet zozeer als filosoof, academicus, literator of laat staan als criticus.
Nog een vooroordeel dat eraan moet
Toen ik in de mail las dat de vorm van het boek een verslag was van een uitstap vol gesprekken met twee fictieve personages (Nathalie, een bio-ingenieur en een voorstander van ggo’s en Koen, een milieuactivist en dus uitgesproken tegenstander), dacht ik: dit komt niet goed.
Maar ook hier moet ik mijn vooroordeel bijstellen: het boek leest als een trein. Het heeft iets van een roman, maar dan een leerroman, zoals er leerdichten en leerstukken bestaan [Lehrstucke: even een referentie naar Brecht voor de fijnproevers, erudieten of pedanten onder ons]. Een wat vreemd genre, dat altijd tussen betoog en fictie in zweeft en soms daarom een beetje artificieel is – maar het werkt. Je gaat als lezer mee in die zoektocht en leert van alles uit de gesprekken. Het boek werkt eigenlijk als een soort reportage, een licht gedramatiseerde documentaire, een docudrama zou misschien wat veel gezegd zijn, want er gebeurt niets dramatisch in het boek: het is een vredige tocht met eerder kabbelende gesprekken. De discussies tussen de personages worden nooit bitsig, in tegenstelling tot de echte discussies rond de zaak Barbara van Dijck. Dat lijkt me een bewuste keuze voor sereniteit.
Het boek slaagt erin, mede door de dialoogvorm, om de zeer technische problematiek van de ggo’s in al zijn aspecten helder en eenvoudig uiteen te zetten. Bijvoorbeeld transgenese en cisgenese? De meesten onder ons twijfelen toch even. Maar geen probleem, in een kadertje vind je het uitgelegd voor dummies: “Cisgenese kruist eigenschappen van een plant of organisme uit dezelfde soort. De eigenschap ‘zuur’ van de Granny Smith-appel in de zoetere Jonagold inbrengen bijvoorbeeld. Als we een appel zuur maken met specifieke genen uit citroenen, spreekt men van transgenese. Het zijn soortvreemde eigenschappen die worden ingebracht’(einde citaat -p.16). Zonneklaar. Nu, dat lukt niet altijd even goed, of het lukt wel, maar genetische modificatie blijft een complex en technisch gegeven, want ik wou al een passage aanhalen over “merkergeassisteerde veredeling” en het verhaal van de zandraket, maar dat zou ons toch te ver leiden.
De tocht die Staes en zijn fictieve gezellen ondernemen naar Heuvelland en omstreken (Ieper, Westouter, Dranouter, de Rode berg, en een enkele keer Noord-Frankrijk) is op zich al de moeite. Het is een mooie route, met charmante haltes. Ik stel me voor dat dit boek een bestseller wordt (tegenwoordig zijn sommige boeken van politici bestsellers), en dat hele hordes mensen de route van het boek als alternatieve toeristen gaan reconstrueren door de plekken, restaurants en hotels te gaan bezoeken waar het boek zich afspeelt. [Het zou ook heel groot kunnen worden aangepakt: met vormingsweekends waarin het boek op locatie wordt gelezen en bediscussieerd. (Ik moet eerlijk bekennen dat ik er zelf in elk geval zin in gekregen heb om die tocht over te doen, misschien is dat nog een idee als honorarium voor deze vriendendienst).] Kwatongen zouden kunnen beweren dat dit boek heel wat sluikreclame bevat voor bevriende huizen, hotels en restaurants. Ik kom daar op terug.
Natuurlijk gaat het om een pleidooi tegen ggo’s en voor klassieke veredeling. En dat is een argument dat voortdurend in het boek aan bod komt: de ggo’s reduceren biodiversiteit en sociale rechtvaardigheid, een agro-ecologische benadering beschermt beide. Het boek maakt herhaaldelijk duidelijk dat het om een vicieuze cirkel gaat: het industriële landbouwmodel dat nu wordt gepromoot, zal leiden tot steeds meer ggo’s die steeds meer pesticides nodig hebben. En het alternatief is ook duidelijk: een holistische benadering via veredeling en het zoeken naar ecologisch evenwicht.
Omdat we hier in een Europese context spreken, wil ik nadrukkelijk een passage citeren over het EFSA; en zo krijgt u ook meteen een voorproefje van stijl en toon van het boek (p. 44-46). Ons hoofdpersonage, een zekere Bart Staes, de ik-figuur, heeft het over (en ik citeer):
(…) het EFSA, het Europese voedselveiligheidsagentschap, dat deels geïnfiltreerd is door mensen uit de biotechindustrie en dat net nu zwaar onder vuur ligt wegens gevallen van belangenvermenging en onvoldoende objectieve wetenschappelijke analyses’. ‘Geïnfiltreerd,’ zegt Nathalie honend. ‘Het lijkt wel een complottheorie! EFSA is toch opgericht om de wetenschappelijke onafhankelijkheid bij de evaluatie van voedselproducten absoluut te waarborgen?’
‘Dat klopt,’ zeg ik. ‘Ik was tien jaar geleden van zeer nabij betrokken bij de onderhandelingen tussen het EP en de Raad van ministers van Volksgezondheid over de oprichting van de voedselveiligheidsautoriteit. Dat gebeurde trouwens onder het Belgisch voorzitterschap. De wetgever stelde de notie onafhankelijkheid centraal. In de oprichtingswet van EFSA komt het woord onafhankelijkheid niet minder dan 30 keer voor. Helaas, na tien jaar zwelt de kritiek op de werking van EFSA alleen maar aan. En die kritiek komt uit diverse hoeken: onafhankelijke wetenschappers, actiegroepen, consumentenorganisaties, onderzoeksjournalisten, de Europese ombudsman, het Economisch en Sociaal Comité en heel wat leden van de parlementaire commissie Voedselveiligheid en Antifraude van het Europees Parlement. Zelfs de Europese Rekenkamer publiceerde een bijzonder kritisch rapport over de belangenconflicten bij het EFSA. Een recent rapport van de organisaties Corporate Europe Observatory (ceo) en Earth Open Source (eos) vat alles goed samen. Vooreerst baseert EFSA zich grotendeels op onderzoeksgegevens van het bedrijfsleven om de veiligheid van een product te beoordelen. Onafhankelijk wetenschappelijk onderzoek wordt simpelweg genegeerd. Dat geldt niet alleen voor de sector van de gentechnologie. ceo en eos documenteren het gebrek aan wetenschappelijke onafhankelijkheid van de rapporten over aspartaam, het onkruidverdelgingsmiddel glyfosaat (RoundUp), de genetisch gewijzigde Amflora-aardappel van BASF, en bisphenol A, gebruikt in vele verpakkingen en babyflessen. EFSA gaf keer op keer groen licht, ondanks onafhankelijke studies die op mogelijke gezondheidsschade wezen. Zeer kwalijk is ook dat veel panelleden en leden van de Raad van Bestuur nauwe banden hebben met de biotech- en voedselindustrie of lobbygroepen. Een cruciale rol speelt het International Life Sciences Institute ilsi. Deze lobbygroep wordt gefinancierd door bedrijven als MacDonald’s, Coca-Cola, Nestlé, basf, Danone, Kraft, Monsanto, Syngenta en Unilever. Al bij al een mooi kransje van voedsel-, chemie- en biotechbedrijven, niet?’
Koen spitst zijn oren: ‘Dat lijkt me toch allemaal bijzonder ernstig.
Ook al is Koen een fictief personage, ik ben het met hem eens. Nu, ik beken eerlijk dat ik nog nooit van het EFSA had gehoord, laat staan van de wanpraktijken, dus er valt in het boek wel degelijk wat te leren. Uiterst zorgwekkend en – ik kijk weer even uitdrukkelijk de zaal in – men kan alleen maar hopen dat onze Europarlementariërs er werk van maken om deze augiasstal van belangenvermenging uit te mesten.
Een laatste thema dat ik er wil uit lichten, is het thema dat mij persoonlijk het allerbelangrijkste aspect van het probleem lijkt (ik zei het al): de privatisering en monopolisering van zaaigoed. Omdat ze zo duur zijn in de aanmaak, kunnen ggo’s alleen door grote bedrijven worden ontwikkeld die ze dan patenteren om hun investering terug te winnen en natuurlijk om winst te maken. Maar dat vernietigt de kleine landbouw ten voordele van de agro-industrie en maakt landbouwers overal ter wereld afhankelijk van multinationals, die vaak in koppelverkoop zaaigoed en pesticide aanbieden, waardoor de boer als het ware aan die multinational vastzit, vaak met contracten die ook nog eens een zwijgplicht inhouden. Hallucinant. Helaas heb ik hier niet de tijd om de sequensen uit het boek die daarover gaan uitgebreid te citeren. Maar bij momenten krijgt het iets van een horrorverhaal. (Nu overdrijf ik maar toch).
Wat het boek duidelijk maakt, is voor mij dit: we moeten het idee van de commons, het gemeengoed verdedigen (ja, met hand en tand!). Zaaigoed hoort daar bij, nee staat in de frontlinie van die strijd. Het komt erop aan in te zien dat niet alles geprivatiseerd kan worden, dat – met de woorden van de befaamde slogan – de aarde niet te koop is. Het leidt mij tot de constatering dat je niet aan ecologische politiek kan doen zonder een… (en hier komt een tongtwister van jewelste) een radicaal anti-neoliberaal programma (ik kijk weer even uitdrukkelijk de zaal in). Of ouderwets uitgedrukt: groen zonder rood, levert flauw blauwe geitewollensokken (dit voor wie het nog niet zou begrepen hebben). De privatisering van alles moet stoppen! Het zaaigoed is van iedereen zoals de wind en de zon (zoals in het boek ergens ook met zoveel woorden wordt gezegd). We moeten de neoliberale ideologie die van macroschaal tot microschaal allesoverheersend is, van de wereldeconomie tot ons bewustzijn (we zijn allemaal kleine bedrijfjes), ontmaskeren en radicaal afwijzen.
Besluit? Het boek neemt een duidelijk standpunt in, maar is toch erg genuanceerd. Het is geen ziedend pamflet maar een rustig betoog; een (half socratische) dialoog die de dingen uiteenlegt. Het is een kans voor het grote publiek om op een aangename manier geïnformeerd te worden en zich bewust te worden van de problematiek, maar ook mensen die al bewust zijn, zullen er iets aan hebben. Want om het echt allemaal beet te hebben, moet je het boekje toch twee keer lezen. In die zin is het ook een vermomd leerboek.
Droom of nachtmerrie?
En wat nu met die droom of nachtmerrie uit de titel? De droom van Bart Staes is mooi, de nachtmerrie maar al te reëel. De droom is een agro-ecologie, een holistische benadering die zowel ecologisch duurzaam is als sociaal rechtvaardig. De nachtmerrie is een paar grote bedrijven zoals Monsanto die via patenten (van zaaigoed tot diersoorten en eindproducten zoals brood) de hele voedselproductie op de planeet privatiseren en monopoliseren. De droom lijkt ver weg, de nachtmerrie is zich aan het voltrekken. Daarom is dit kleine boekje over een wereldomspannende problematiek hoogst actueel en urgent.
Ik beloofde terug te komen op die sluikreclame. Hotel Reverie en een paar andere etablissementen zullen zeker niet slechter worden van dit boekje, maar au fond, en dat is misschien het meest innemende aspect van dit boek, is het wat ik zou durven noemen ‘sluikreclame voor het concrete’. Deze tocht in onze eigen achtertuin (geholpen door de dialogische verteltrant) belicht het continuüm tussen het abstracte en het minuscule, tussen het parochiale en het planetaire. Ook in the middle of nowhere kan je de hele samenhang tussen kosmos en mens belichten, en het verband blootleggen tussen complexe, abstracte internationale politieke economie en het maar al te concrete onrecht. Het boek is in die zin ‘een les in glokalisme’, een les over het verband tussen het lokale en het globale. Het is een leerstof, een vaardigheid, een aandachtspunt, dat vooral – in elk geval een materie die we allemaal nog beter onder de knie moeten krijgen (en dit keer hoef ik niet uitdrukkelijk in de zaal te kijken, ik kan net zo goed de hand in eigen boezem steken). Dus, laat dit maar een bestseller worden.
(Ik kijk trouwens al uit naar het vervolg, dat een nog mooiere titel heeft (vernam ik bij het voorgesprek, als ik nu maar niet uit de biecht klap) “De onzichtbare hand die ons wurgt.” Het is aan die neoliberale wurggreep, die bij bedrijven als Monsanto echt criminele vormen aanneemt, (in elk geval misdaden tegen de commons, de ontoelaatbare toe-eigening van gemeengoed van de mensheid en de natuur) – het is aan die wurggreep dat we ons moeten ontworstelen. We zullen nog veel lessen in ‘globale’ weerbaarheid nodig hebben. Dit boek over ggo’s is alvast een goed begin. Ik dank u.)
Het boek ‘Ggo’s: droom of nachtmerrie?’ is verkrijgbaar in onze shop.
