Reusachtige campagneborden domineerden het straatbeeld in Kinshasa. De slogan 20/20 en het gezicht van Tshisekedi moesten de kiezer overtuigen om op 20 december te stemmen voor lijstnummer 20 van Fatshi, zijn bijnaam.
Er waren enkel wat kleine affiches te zien van de belangrijkste rivaal Moïse Katumbi Chapwe in de arme volkswijken. De flamboyante Katumbi was erg populair als gouverneur van de zuidoostelijke provincie Katanga, waar hij veel projecten voor de bevolking liet uitvoeren.
Hij is de zoon van een Congolese moeder en een joodse Griek uit Rhodos die is uitgeweken naar Katanga, op de vlucht voor het fascisme van Mussolini die toen het Griekse eiland bezette.
Tijdens zijn virulente, ophitsende verkiezingscampagne noemde Tshisekedi Katumbi een ‘buitenlander’. Hij schold Katangezen uit voor ‘bandoki’ (tovenaar, heks). Op 12 juli 2023 werd het met kogels doorzeefde lichaam aangetroffen van Cherubin Okende, in zijn auto op de parking van het Grondwettelijk Hof.
Chaos aan een kruispunt in Lubumbashi, met defecte verkeersrobot. Foto: Marijke Welvaert
Hij was Minister van Transport o der Tshisekedi tot hij woordvoerder werd van Katumbi. Die reageerde ontzet op de moord: “Dit is een politieke moord om ons monddood te maken.” Tot heden blijft het stil rond het gerechtelijke onderzoek.
Salamon Kalondo, een adviseur van Katumbi, werd in mei 2023 gearresteerd in de luchthaven van Kinshasa. De campagnestoet van Dido Kasingi, actief lid van de coalitie rond Moïse Katumbi Ensemble pour la République in Kindu, hoofdstad van de centraal-oostelijke provincie Maniema, clashte met militanten van de Union pour la démocratie (UDPS), de partij van Tshisekedi. Zij bekogelden de aanhangers van Ensemble met stenen, waarbij Kasingi werd doodgestenigd.
Electorale hold-up
Tegenkandidaten werden gedwarsboomd. Benzine werd geconfisqueerd zodat de andere kandidaat Denis Mukwege, gynaecoloog en Nobelprijswinnaar voor de Vrede 2018 zich niet kon verplaatsen. Zijn campagneborden werden afgezaagd, affiches van Katumbi werden verwijderd.
Zowel Denis Kadima, voorzitter van de Commission Electorale Indépendante (CENI) als de voorzitter van het Grondwettelijk Hof werden door president Tshisekedi aangesteld, zodat hij het volledige verkiezingsproces kon manipuleren.
Affiche van Moïse Katumbi. Foto: Marijke Welvaert
Kadima is net als Tshisekedi afkomstig uit de centraal-zuidelijke provincie Kasaï en was meteen na zijn benoeming erg omstreden. De CENI verdeelde de stemmachines, waarvan een aantal naar kandidaten gingen van de Union Sacré, de coalitie rond de president.
Er circuleerden beelden op sociale media van een vrouw die thuis een stemmachine één voor één met een stapel stembiljetten vult. In een deelgemeente van de hoofdstad Kinshasa werd de burgemeester in haar residentie betrapt met 22 stemmachines en 18.000 stembiljetten.
De Katholieke en Protestantse kerken hadden 25.000 waarnemers verspreid over het land. Er werd op 20 januari gestemd voor zowel een president als voornationale en provinciale parlementen en gemeenteraden.
Georganiseerde chaos
In Lubumbashi, hoofdstad van de zuidelijke provincie Haut-Katanga, waren 1963 stembureaus voorzien, maar op verkiezingsdag werden er slechts 400 geopend. Veel stemcomputers kwamen nooit toe of werkten niet door het uitvallen van de elektriciteit of lege batterijen of werden gewoon vernield.
Tal van getuigen en waarnemers mochten niet binnen in de stembureau’s of werden vernederd en buitengegooid door militairen of medewerkers van de CENI. Andere kiezers kregen geld om te stemmen voor een bepaalde kandidaat.
Er werd ook geld en eten uitgedeeld aan politieagenten en functionarissen van de CENI, waarvan sommigen de nacht na de verkiezingen alleen in het kiesbureau bleven met de computers en de stembiljetten.
Standbeeld van Moïse Tshombe in Lubumbashi. Foto: Marijke Welvaert
In een kiesbureau in Kenge, hoofdstad van de zuidwestelijke provincie Kwango, werden schoten gelost door lijfwachten van een UDPS-kandidaat, elders zouden naar verluidt machetes zijn gebruikt. De krant La Manchette publiceerde foto’s van slachtoffers met hakwondes in het achterhoofd.
Er werd ook melding gemaakt van stemmingen die nog doorgingen tot twee dagen na 20 januari, wat een overtreding is van de kieswetgeving.
Van de 44 miljoen Congolese stemgerechtigden konden slechts 18 miljoen hun stem uitbrengen (slechts 40%). Door de conflicten en onveiligheid in de centraal-oostelijke provincie Noord-Kivu, kregen de inwoners van de steden Rutshuru en Masisi, evenals van de centraal-westelijke provincie Mai-Nbombe geen kans om deel te nemen aan de verkiezingen.
Bovendien zijn in uitgestrekt Congo (80 maal groter dan België, zo groot als twee derden van de hele EU) hele gebieden altijd al grotendeels onbereikbaar langsheen de weg, zeker tijdens het regenseizoen. Miljoenen potentiële kiezers werden daardoor niet geregistreerd.
Foto: MONUSCO
Bij de twee vorige verkiezingen was er een enorme mobilisatie door de VN-missie Mission de l’Organisation des Nations Unies pour la stabilisation du Congo (MONUSCO) met vliegtuigen, helikopters, terreinwagens, boten en konden alle stemgerechtigden hun stem uitbrengen.
Toen waren er ook talloze buitenlandse waarnemers aanwezig van de EURAC (een consortium van Europese NGO’s) en van de EU. Tshisekedi, daarentegen, weigerde ditmaal de assistentie van de MONUSCO, Hij wou vooral geen pottenkijkers.
Op 23 december, één maand voor de verkiezingen, zag ik op de openbare zender Radio-Télévison Nationale Congolaise (RTNC) president Tshisekedi aan het hoofd van de tafel zitten met waarnemers van de Southern African Economic Community (SADEC) en de Afrikaanse Unie (AU), wat elke zweem van neutraliteit en transparantie van de verkiezingen van tafel veegde.
De beperkte SADEC-observatiemissie had weinig manoeuvreerruimte en stond onder controle van de CENI. De EU had 42 waarnemers gestuurd naar Kinshasa. Ze waren uitgerust met eigen satelliettelefoons, wat voor Tshisekedi een drogreden om hen weg te sturen. Acht EU-waarnemers lieten zich echter niet intimideren en bleven, waaronder een Vlaamse 40-jarige ICT-er.
Museum voor Patrice Lumumba in het dorp Shitalembo, waar hij in 1961 werd vermoord in opdracht van de Belgische regering. Foto: Marijke Welvaert
Op 24 december berichtte het Congolese persagentschap dat een Belgische waarnemer zelfmoord zou hebben gepleegd door zich ‘s nachts van de bar op de 12de verdieping van het Hilton -hotel in Kinshasa naar beneden te storten. In de vroege morgen van 24 december werd zijn levenloos lichaam er aangetroffen.
Een Congolese advocaat verzekerde mij dat hij een duw heeft gekregen. Deze waarnemer was getuige geweest van grootschalige fraude met de stemmachines. Dat België als eerste Tshisekedi feliciteerde met zijn ‘overwinning’ is dan ook hemeltergend.
Onbestrafte wreedheden
In Mbuji-Mayi, hoofdstad van de centraal-zuidelijke provincie Oost-Kasaï en bakermat van president Tshisekedi, werd een vrouw door een uitzinnige menigte hardhandig van een motor gerukt, omdat ze had gestemd voor Katumbi. Haar kleren werden afgerukt, ze werd geslagen, geschopt en met takken gegeseld.
Een politieagent deed alsof hij haar wou helpen, maar de halfnaakte vrouw werd opnieuw op de grond gesleurd en zwaar toegetakeld tot ze uiteindelijk kon wegvluchten met een andere motorrijder. Een filmpje van het incident ging viraal en wekte afschuw.
Nog in Mbuji-Mayi werd na de voorlopige bekendmaking van de ‘overwinning’ van Tshisekedi het partijbureau van Ensemble, het consortium rond Katumbi, in brand gestoken en het partijbureau van Fayulu, de échte overwinnaar van 2019, in Kinshasa werd met stenen bekogeld. Ook Mbuyi Kana Richard, de vertegenwoordiger van Ensemble, werd belaagd.
De zuidwestelijke provincie Kwilu is even groot als de Benelux. Map: Jean-Claude Bruneau/CC BY-SA 3:0
In de stad Likasi in de provincie Haut-Katanga werden vreedzame burgers aangevallen door jongeren uit de naburige provincie Kasaï. In de nacht van 29 op 30 december werd Tshikanda Mutombo Dieu Merciin, gemeenteraadslid en bestuurslid van Ensemble in Lubumbashi, werd levend verbrand omwille van zijn politieke overtuiging en zijn steun aan Katumbi.
In Bunia, hoofdstad van de noordoostelijke provincie Ituri, werden getuigen uit de stemlokalen weggejaagd. Er waren massaprotesten tegen de vervalste verkiezingen en de onveiligheid. Ontheemde vluchtelingen uit de regio eisten het recht op om te stemmen. Een stemlokaal werd met stenen bekogeld en 14 stemmachines werden aan diggelen geslagen.
Vijf jaar verarming onder Tshisekedi
Eind 2018 was ik zelf nog in Lubumbashi. Vijf jaar later viel meteen de achteruitgang op, de verarming, vuilnisbelten overal, onveiligheid, straatkinderen en jongeren, vooral uit de Kasaï. Die zijn gevlucht voor de extreme armoede, thuis weggejaagd of weggelopen omdat ouders hun kinderen zelfs niet kunnen voeden.
Ze klitten bijeen en maken de straten nu zelfs overdag onveilig, Ik zag een zestal jongens op elkaar liggen terwijl ze hun roes uitsliepen voor het gerechtsgebouw. Vroeger was het daar netjes. Er stonden grote vrachtwagens van de reinigingsdienst achter het gemeentehuis, die zijn nu allemaal weg.
Plastic flessen, modder en vuil drijven in waterplassen lang de wegen en verstoppen de afvoergoten. Er vielen reeds doden door de uitbraak van een cholera-epidemie.
Congo is een van de vijf armste landen ter wereld. Foto: MONUSCO/Sylvain Liechti/CC BY-SA 2:0
In het clubhuis van de advocaten in de wijk Makutano zei een advocaat me dat alles erger is geworden: “Tout est devenu pire. Tshisekedi heeft zijn stamgenoten aangesteld als rechters, het is nu een chaos”. Overal in de gemeente en de provincie zijn adepten van Tshisekedi geplaatst.
Motorbendes uit de Kasaï verdringen de Katangese motorbendes en rijden kriskras door het centrum van de stad. De vrouwelijke interim-burgemeester die orde op zaken wou stellen werd afgezet door het regime in Kinshasa.
Ik ontmoette de Portugese uitbater van de Ferme Fermil, een volksrestaurant met verse producten van zijn boerderij: yoghurt en fruitsappen in alle smaken, verse maaltijden. Zijn zaak zit elke middag bomvol.
“Niets werkt hier nog”, zei hij me. “De prijzen zijn enorm gestegen, er is een inflatie van 23,15%, de staat is afwezig. De privésector daarentegen boomt, maar wordt meegezogen in de neerwaartse spiraal van de openbare sector, maar er rijzen nieuwe hotels uit de grond, er ontstaan nieuwe woonwijken, wie de middelen heeft bouwt een eigen huis.”
“Indiërs openden hier handelszaken, bouwfirma’s, farmaceutische depots. Op één jaar tijd spreken ze vlot Swahili. Ook de koper- en kobaltmijn Chemaf wordt uitgebaat door Indiërs. Het bedrijf Ruashi Mining is in handen van Chinezen, die er ook (illegaal) uranium ontginnen.
Over de grens met Zambia belanden het koper en kobalt in China, waar ze batterijen voor elektrische auto’s mee produceren. Congo bevat meer dan de helft van de wereldreserves aan kobalt, die nodig is voor de energietransitie.
Clandestiene delvers, waaronder ook kinderen, zwoegen als slaven in de kobaltmijnen. Het staatsmijnbedrijf Gécamines, ooit het paradepaardje van het Belgische bedrijf Union Minière, ligt plat, er cirkelt slechts een walmpje uit de schoorsteen. Meer dan 10 miljoen dollar werd verdeeld onder 27 kaderleden, terwijl werknemers werden ontslagen, maar de afgeleefde kliniek van Gécamines werd wel gerenoveerd.
Trek uw plan
De veelvuldige buitenlandse reizen van Tshisekedi zijn een doorn in het oog, op vijf maanden tijd maakte hij 16 buitenlandse reizen. De 500 nationale volksvertegenwoordigers innen elke maand 21.000 dollar en kregen luxewagens, terwijl leerkrachten – als ze al betaald worden – moeten overleven met 120 dollar per maand.
Tshisekedi pakte in zijn verkiezingscampagne uit met gratis onderwijs en gratis kraamzorg voor iedereen. De Wereldbank trok hiervoor 1 miljard dollar uit, maar de Congolese staat voorziet bijna geen extra middelen voor kraamzorg, geen verhoging van de premie voor verpleegkundigen in staatshospitalen.
Het reeds gratis lager onderwijs wordt gehinderd door de verduistering van gelden. Er worden nauwelijks nieuwe scholen gebouwd en recent aangeworven onderwijzers worden niet betaald. Het resultaat: overvolle klassen, tot 100 kinderen voor één leerkracht, te weinig banken, kinderen die op de grond zitten.
Voorheen konden scholen een bijdrage vragen aan de ouders, een ‘motivatiepremie’. Nu dit niet meer mag, is de motivatie fel gedaald en moeten onderwijzers bijklussen om te overleven. De kwaliteit van het onderwijs is bijgevolg erg gedaald.
Toen ik het schoolgeld en de ‘frais d’état’ ging betalen voor een paar arme meisjes, toonde de directeur mij de facturen van 10 onderwijsdiensten, die hun deel van deze ‘frais d’état’ komen ophalen. De administratie van de scholen moet door de ouders betaald worden. Hoewel de school erkend is door de staat, ontvangen de leraars geen loon van de staat.
Tshisekedi en zijn ministers ontvingen ondertussen miljarden dollars van de Wereldbank (zowel kredieten als giften). Een greep uit deze vetpot: 14 miljard dollar tijdens de coronacrisis, 1,6 miljard voor het ministerie van Gezondheid, 7 miljard voor infrastructuur en het scheppen van werkgelegenheid, vele miljarden als boost voor de economie, verbetering van socio-economische situatie, drinkwatervoorziening, enz.
Deze graaipolitiek, zelfverrijking en corruptie zadelen het land op met een gigantische schuldenberg. Voor de gewone bevolking is er ondertussen niets veranderd. Het devies luidt ‘trek uw plan’.
Daarenboven zijn er 50.000 soorten taksen, zo schrijft jurist en publicist Marcel Yabili in zijn boek 50.000 Taxes. Op 24 en 25 december 2023 riep de nationale belastingdienst via de RTNC op tot het betalen van autobelasting, inkomensbelasting en belasting op het gebruik van de campagneborden.
Volgens de eerste binnenkomende resultaten was Katumbi in de vier Katangese provincies steeds afgetekend winnaar, Tshisekedi volgde hem op grote afstand. Eigenaardig genoeg lag Tshisekedi enkele dagen later toch op grote voorsprong. “Ils ont triché comme des petits enfants”, klonk het bij de Paters Salesianen aan tafel. “Medestanders van Tshisekedi arriveerden met stemmachines en stembiljetten in hotels, intussen zijn ze vertrokken.” Een volksvertegenwoordiger werd thuis aangetroffen met 3.000 lege stembiljetten. Een goede kennis die zijn kieskaart verloor, kon toch geldig stemmen, zonder registratie van de kieskaart. Stemmen met de machine is anoniem, aldus was frauderen een fluitje van een cent.
Aan het standbeeld van Moïse Tshombe, die destijds streed voor de onafhankelijkheid van de provincie Katanga (in feite was hij een federalist) stonden dagenlang zwaar gepantserde zwarte tanks. Machtsvertoon om de bevolking af te schrikken.
Op 31 december 2023 reden we langsheen de Boulevard Patrice Lumumba in Kinshasa naar de deelgemeente Lemba. Alle verkeerslichten zijn er defect, maar verkiezingspanelen van Tshisekedi boven de boulevard vielen des te meer op.
Tot de tanden gewapende militairen stonden klaar om elke opstand in de kiem te smoren. Hele slierten motorbendes, meestal werkloze jongeren uit Kasaï laveerden er tussen de voertuigen door.
Eensklaps klonken er vreugdekreten bij jongeren en hardop toeterende motorrijders. De uitslag van de presidentsverkiezingen werd bekend gemaakt. Tshisekedi won met 73,34% van de uitgebrachte stemmen. De massa’s voetgangers langsheen de boulevard stapten echter onverschillig verder of vervolgden zonder opkijken hun activiteiten om te overleven.
Een half uur later zagen we Tshisekedi een verklaring afleggen voor een weinig bewogen publiek, het leek wel vooraf gemonteerd. Net als in Lubumbashi reageerden mensen gelaten: ‘Il ne fait rien, il ne fait que voyager’.
Een bewaker van de werkruimte van de Abbaye Saint-Anne verklaarde niet te hebben gestemd: “Ze stelen, stelen, stelen”. Een dokter in Kinshasa, vindt hem een domoor die het land heeft achteruit gezet. “C’est la merde”, fulmineerde ze.
Ook in de hoofdstad Kinshasa stapelt het vuil zich overal op, zelfs langsheen de Boulevard 30 juin werken de verkeerslichten niet meer. Mensen steken in groep deze gevaarlijke boulevard van tweemaal vier rijstroken over.
Vijf jaar geleden zag ik in het centrum nog kuisers die de wegen met een bezem schoonveegden. De openbare busdienst Transco, nog opgericht door president Kabila, ligt op apegapen. In de stad Mbuji-Mayi is er enkel achteruitgang. MIBA, het staatsbedrijf voor de diamantontginning, is failliet.
Op 5 januari 2024 annuleerde de CENI de resultaten van 84 kandidaten, waaronder ministers, wegens fraude en vandalisme, maar aan de stemmen voor Tshisekedi werd niet geraakt: 73,34% voor Felix Tshisekedi, 18,08% voor Moïse Katumbi, 4,92 % voor Martin Fayulu en 1% voor Denis Mukwege.
Bovendien werd enkel rekening gehouden met de resultaten van de stemcomputers. Alle resultaten van de stembureaus werden elektronisch doorgestuurd naar de centrale server van de CENI in Kinshasa. Normaal moet die gecontroleerd kunnen worden door getuigen van de politieke partijen en door onafhankelijke nationale en internationale waarnemers.
Zij moeten controleren of de resultaten overeenkomen met de handmatige tellingen, die werden vastgelegd in PV’s. Niettegenstaande deze massale fraude, werd op 9 januari 2024 de herverkiezing van Tshisekedi bevestigd door het Grondwettelijk Hof.
Steun voor een nieuwe website
We hebben uw hulp nodig voor een essentiële opfrissing van de website. Om die interactiever, sneller en gebruiksvriendelijker te maken hebben we 30.000 euro nodig. Elke bijdrage, groot of klein, helpt. Met uw donatie ondersteunt u onafhankelijke journalistiek die de verhalen blijft brengen die er echt toe doen. Laat uw hart spreken.
