In de Democratische Republiek Congo (DRC) nadert met rasse schreden de cruciale datum van 20 december 2023, waarop nationale, regionale en lokale verkiezingen de toekomst van het land zullen bepalen. Die stembusgang is meteen een enorme onderneming. Met bijna 44 miljoen Congolezen die zich als kiezers registreerden en de organisatiekost van het verkiezingsproces die oploopt tot ongeveer 1 miljard dollar. Met nog enkele dagen voor de kiesbureaus opengaan stijgt de spanning aanzienlijk. Geweld, fraude en gebrek aan inclusie tekenden vorige verkiezingen en lijken nu opnieuw hun stempel te drukken.

Vierde verkiezingen sinds onafhankelijkheid

Ondanks het feit dat Congo recent nog zijn 63ste jaar onafhankelijkheid vierde, worden de verkiezingen van woensdag beschouwd als nog maar de vierde democratische verkiezingen sinds de onafhankelijkheid van het land in 1960. Voordien werd de Congolese politiek gedomineerd door het 32 jaar durende dictatorschap van president Mobutu Sese Seko en diens opvolger Laurent-Désiré Kabila. Pas na de dood van die laatste kende Congo drie echte democratische verkiezingen onder een meerpartijenstelsel in 2006, 2011 en 2018.

In 2018 vond bovendien de eerste, en tot nu toe enige, vreedzame machtsoverdracht sinds de onafhankelijkheid in 1960 plaats met de benoeming van Felix Tshisekedi ​ tot president. Maar hoewel zijn benoeming grotendeels geweldloos verliep, werden de resultaten hevig gecontesteerd. Onafhankelijke verkiezingswaarnemers gaven immers aan dat tegenkandidaat Martin Fayulu ​ gewonnen had met ruim 60% van de stemmen. ​

“Toch bleef de internationale gemeenschap grotendeels zwijgend toekijken naar de georganiseerde fraude, ook België,” schetst 11.11.11-expert Eva Demaré. “Uit angst om stof te doen opwaaien. En dat Tshisekedi goede banden had met ons land speelde zeker ook in zijn voordeel . Respect voor de Congolese verkiezingsuitslag was er niet.”

Maar liefst 26 presidentskandidaten

Voor deze presidentiële verkiezingen stelden maar liefst 26 politici zich initieel kandidaat om Tshisekedi op te volgen, onder hen slechts twee vrouwen. De vier voornaamste kanshebbers zijn zittend president Felix Tshisekedi, de nog steeds invloedrijke Martin Fayulu, de gerenommeerde gynaecoloog en activist Dr. Denis Mukwege, en de geduchte oppositiekandidaat, zakenman en miljardair Moïse Katumbi.

“Winnen is voor Tshisekedi een erezaak. Het zou de voor hem fel gezochte legitimering ​ van zijn eerste termijn betekenen” (11.11.11-expert Eva Demaré)

“Hoewel Tshisekedi’s populariteit klappen heeft gekregen door de aanhoudende problemen en oorlog, staat hij bij een deel van de bevolking symbool voor politieke stabiliteit,” benadrukt 11.11.11-expert Eva Demaré. “Voor Tshisekedi zelf is het ook een erezaak. De verkiezingen winnen zou voor hem de fel gezochte legitimering van zijn eerste (en gecontesteerde) termijn betekenen.”

Daarnaast kunnen Congolezen hun stem uitbrengen op Martin Fayulu, die in 2018 nog de populairste kandidaat was. Ondanks zijn nog steeds grote achterban, lijkt zijn naam minder van de tong te rollen dan tijdens de vorige verkiezingen. Naast Fayulu wordt zakenman en miljardair Moïse Katumbi als een van de geduchtste oppositiekandidaten gezien. Katumbi heeft al een politieke carrière als gouverneur van Katanga achter de rug en spaart momenteel noch moeite noch middelen voor zijn campagne. Inmiddels hebben al vier andere kandidaten zich achter hem geschaard.

Opvallend is dat ook Dr. Denis Mukwege een gooi naar het presidentschap doet. Mukwege is vooral bekend als gynaecoloog en activist die zich al tientallen jaren inzet voor vrouwen die slachtoffer zijn van seksueel geweld en vrede in Congo. Daarvoor krijgt hij ruime internationale erkenning, onder andere met eredoctoraten aan de KU Leuven en de Universiteit Antwerpen. In 2018 won hij de Nobelprijs voor de Vrede voor zijn werk. ​

20 december zal uitwijzen of een van deze vier als winnaar uit de bus zal komen. Of zijn Congolezen toch klaar voor hun eerste vrouwelijke president, zoals Marie-Josée Ifoku die zich voor de tweede verkiesbaar stelt? Toch lijken de kansen in Tshisekedi zijn voordeel te spelen volgens 11.11.11-expert Eva Demaré: “mede doordat de oppositie zich in tegenstelling tot 2018 niet achter één oppositiekandidaat schaart. Dan rest ons nog een Congolees gezegde:  En Afrique, on organise pas les élections pour les perdre.”

Risico op fraude

Congolezen vrezen in ieder geval voor opnieuw grote verkiezingsfraude. Het pre-electorale proces verloopt namelijk zeer moeizaam. De kiescommissie CENI, die de verkiezingen organiseert, miste cruciale deadlines en sloeg zo de ene technische blunder na de andere. Zo ontbreken vele geregistreerde kiezers op de kiezerslijsten, beschikken tal van Congolezen niet over de nodige identificatie om geldig te stemmen en is het stemmateriaal op enkele dagen voor de verkiezingen defect of simpelweg niet aanwezig in de stembureaus. Of alle stembureaus zullen kunnen opengaan, blijft dan ook een groot vraagteken. ​

Volgens Demaré houdt de situatie dan ook een reëel veiligheidsrisico in: “Fraude dreigt de kop op te steken. Mogelijks kijken we aan tegen grote en zelfs explosieve frustratie bij de kiezers die zich op 20 december engageren om te gaan stemmen. Bovendien worden miljoenen Congolezen, die leven in vluchtelingenkampen en onder het militaire bewind in bepaalde regio’s, door het voortdurende conflict in het Oosten van het land en in Kwamouth hoe dan ook uitgesloten om te gaan stemmen.”

Vrouwen als ‘electorale superkracht’

Samen met haar Congolese partners observeert 11.11.11 woensdag het verloop van de verkiezingen. De focus ligt op de beleving voor vrouwen, zowel kiezers als kandidaten, op deze cruciale dag. Dat doen ze na een maandenlange campagne waarbij ze Congolese vrouwen omkaderen en coachen om deel te nemen aan de verkiezingen. Daartoe organiseren de organisaties een reeks opleidingen en sessies om kandidaten bijvoorbeeld over administratieve drempels te helpen, maar hen ook inhoudelijk te versterken door hen te koppelen aan mentors of begeleiding te bieden in geval van (seksuele) intimidatie. ​

Zo’n steunend netwerk is nodig. Dat bevestigt ook Françoise Akilimali Nzuba, uit de provincie Noord-Kivu: ‘Ik stel me verkiesbaar omdat ik het zat ben om te leven met geweld en onveiligheid. Ik ga mijn steentje bijdragen om deze problemen op te lossen. Ik reken op dit project om ervoor te zorgen dat de stemmen van mijn kiezers niet worden gestolen.’ ​

Met naar schatting 23,6 miljoen potentiële kiezers zijn vrouwen dé electorale superkracht van Congo. Bovendien ondervinden zij vaak de eerste impact van de langdurige crises. ​”Toch ondervinden vele van hen moeilijkheden om aan politiek deel te nemen. Zo bestaat bijvoorbeeld het (huidig) parlement in DRC slechts uit 12% vrouwen,” benadrukt Demaré. “Woensdag hopen we daar verandering in te brengen met een recorddeelname van Congolese vrouwen aan de verkiezingen!”