Om te beginnen: wie is Fanon, de man die het spoor trok voor je boek?
Fanon is voor mij een van de belangrijkste filosofische figuren uit de dekolonisatiebeweging van de jaren 1960. Hij werd geboren in Martinique op de Caraïben. Hij studeerde in Frankrijk voor psychiater en is daarna in 1953 een praktijk begonnen in Algerije. Dat was net voor het uitbreken van de onafhankelijkheidsoorlog daar. Hij werd er een full-time activist en filosoof van de strijd tegen de Franse kolonisator. Hij heeft zich ook snel ingewerkt in de pan-Afrikaanse beweging, samen met een aantal andere figuren zoals Patrice Lumumba, en Kwame NKrumah. Samen met hen is hij een van de belangrijkste figuren uit het pan-Afrikanisme geworden. Hij heeft met een aantal publicaties enorm veel mensen beïnvloed, tot op de dag van vandaag. Zijn werk is terug actueel geworden na het uitbreken van de Arabische revoluties in 2011 (‘de Arabische Lente’, JR).
Het woord dekolonisatie is ondertussen gevallen. Sommige mensen maken het onderscheid tussen ‘goede’ en ‘slechte’ dekolonisering … Kan je op dekolonisering een kwaliteitslabel plakken?
Helemaal niet. Ik wil geen onderscheid maken tussen goede en slechte dekolonisering. Wat ik in mijn boek vooral wil benadrukken is dat je een aantal belangrijke dekoloniseringsbewegingen én intellectuele figuren hebt gehad die niet alleen gestreden hebben voor onafhankelijkheid en voor het buitenkieperen van de koloniale overheerser, maar die daarnaast ook een ander project hadden voor de wereld op zich. Zij baseerden zich op hun eigen intellectuele tradities, maar ze gingen ook in dialoog met de progressieve linkse beweging in Europa en hebben stappen gezet naar een radicaal, universeel alternatief voor de kapitalistische wereldorde. Het is vanuit die insteek dat ik vooral geïnteresseerd ben geraakt om die bewegingen verder te bestuderen, niet alleen om ze te begrijpen, maar ook om te begrijpen wat nu nog steeds hun waarde is voor een hedendaags post- of anti-kapitalistisch alternatief.
Het Europese koloniale project gaf de kapitalistische wereldorde vorm
Wie dekolonisering zegt, zegt natuurlijk ook kolonisering. Waar situeert u het begin van die kolonisering?
De symbolische datum is 1492 (de ‘ontdekking’ van Amerika door Christoffel Columbus, JR). Maar wat ik vooral wil benadrukken in mijn boek is dat er voordien ook al projecten van kolonisering bestonden. Europa is niet de enige grootmacht geweest die gekoloniseerd heeft. Wat wel heel specifiek is aan het Europese kolonialistische project is dat de koloniale experimenten mee de kapitalistische wereldorde hebben gevormd. Dat is het grote verschil met andere koloniale projecten uit het verleden, ze hebben radicaal de structuren van het wereldsysteem veranderd.
Wat ik in het boek probeer te beschrijven is hoe bijvoorbeeld het ontstaan van een heel plantagecomplex in de Caraïben de kiemen heeft gelegd voor een later industrieel systeem in Europa. En hoe die twee niet afzonderlijk van mekaar kunnen bekeken worden. Eigenlijk was het plantagesysteem op de Caraïben het meest geïndustrialiseerde systeem in de 17de en in het begin van de 18de eeuw. Een aantal van de principes die daar werden toegepast, zijn later overgenomen in het fabriekssysteem in Europa. Die verbanden zijn heel duidelijk te leggen en dat maakt het interessant, denk ik, voor een linkse beweging om eens terug te gaan naar die geschiedenis en te kijken en te achterhalen wat die zegt over de wereldgeschiedenis in het algemeen.
Het begin van de kolonisering was ook het begin van de dekoloniale strijd
We associëren die plantages meteen ook met de slavernij die uiteindelijk op het hele Amerikaanse continent, en niet alleen in de Verenigde Staten, dé bron van extreme uitbuiting werd. Het ging daarbij om miljoenen zwarten die manu militari naar de andere kant van de Atlantische Oceaan werden verscheept. Hoe verliep dat en was er ook verzet?
Dat is op een zeer gruwelijke manier verlopen. Er werden miljoenen mensen aangekocht aan de kusten van West-Afrika die dan verscheept werden naar Noord- en Latijns-Amerika en naar de Caraïben. Het zwaartepunt ligt eigenlijk in Brazilië en de Caraïben. Daar zijn de meeste tot slaaf gemaakte mensen naar vervoerd. Heeft dat aanleiding gegeven tot opstanden? Uiteraard. In de koloniale literatuur zegt men vaak: het begin van de kolonisering was ook het begin van de de koloniale strijd. C. L. R. James, een ander intellectueel persoon binnen de beweging zegt het zo: ‘de enige plaats waar tot slaaf gemaakte of gekoloniseerde mensen niet in opstand komen is in de bladzijden van de kapitalistische historici.’
De Haïtiaanse Revolutie is een van de belangrijkste in de geschiedenis
Maar de realiteit was anders?
Zeer zeker, en dat is ook wat ik met mijn boek wilde doen: teruggaan naar een van die belangrijkste momenten van verzet in de geschiedenis, namelijk de Haïtiaanse Revolutie die plaatsvond van 1791 tot 1804. Ik wil ook aantonen hoe die revolutie – samen met de Amerikaanse (1765-1791, JR) en de Franse (1789-1799,JR) – de moderne maatschappij vorm heeft gegeven. Die drie revoluties liggen aan de basis van hoe we vandaag leven. Ze liggen aan de basis van de waarden en normen die we vandaag zo verdedigen en die ons zo dierbaar zijn. De Haïtiaanse Revolutie heeft dat alles mee bepaald, mee gevormd en mee geradicaliseerd. Als we vandaag alle mensen als gelijken beschouwen, hebben we dat misschien wel in de eerste plaats te danken aan de Haïtiaanse revolutionairen. In mijn boek probeer ik dus terug te gaan naar die geschiedenis. Ik wil ze in detail bekijken en er het belang van aantonen.
Uiteindelijk heeft Haïti zich moeten vrijkopen van Frankrijk; een schuld die ze nog maar onlangs definitief hebben afgelost …
Het gaat eigenlijk niet om een ‘schuld’. Het gaat om het feit dat de Fransen, toen ze buiten gekuist werden in 1804, weigerden Haïti te erkennen als een onafhankelijke staat. Daarin verschilden ze overigens niet van de andere grote imperiale machten zoals de VS, Groot-Brittannië, enz. Die situatie was dus een continue existentiële bedreiging voor Haïti.
De Fransen eisten ironisch genoeg inderdaad ‘herstelbetalingen’. Aanvankelijk ging het om 150 miljoen frank. Na onderhandelingen is dat teruggebracht naar 90 miljoen frank. Ik bespreek die geschiedenis ook in het boek. Het is interessant om te zien hoe dat allemaal in zijn werk is gegaan en hoe die sommen uiteindelijk werden terugbetaald.
Uiteindelijk is die beslissing om Frankrijk ‘herstelbetalingen’ toe te kennen een beslissing geweest van de Haïtiaanse elite en niet zozeer van het gewone volk. De Haïtiaanse elite heeft die beslissing genomen, omdat ze zich internationaal wilde integreren in die kapitalistische wereldorde. Ze dacht dat dat alleen zou kunnen als hun land internationaal erkend werd.
Wat ik probeer te benadrukken in mijn boek is dat die Haïtiaanse Revolutie een zeer progressieve revolutie was, maar dat er ook een revolutie binnen die revolutie plaatsgreep waarbij het gewone volk, de werkende klasse, de landloze boeren, continu bepaalde idealen probeerden te verdedigen ten opzichte van een elite die andere afwegingen maakte.
De elite dacht: die onafhankelijkheid hebben we nu wel, nu moeten we ons integreren in de internationale gemeenschap in plaats van te blijven strijden voor onze principes. Dat is een dilemma dat eigenlijk gedurende de hele koloniale geschiedenis een belangrijk twistpunt bleef. En niet alleen in Haïti, maar ook daarna in de jaren 1960 in vele Afrikaanse landen en overal elders in de wereld.
Het kapitalisme dat dankzij de plantage-economie en de slavenhandel een hoge vlucht nam, heeft klaarblijkelijk heel wat onheil aangericht in de wereld. Vandaag is het nog steeds het dominante systeem. Sommigen beweren zelfs dat er geen alternatief is. Toch gaan we met de wereld de verkeerde richting uit. Er zijn nu eenmaal grenzen aan de groei en die grenzen lijken bereikt. Wat moeten we met dat kapitalisme vandaag aanvangen?
Ik situeer mezelf in een intellectuele traditie die zeer sceptisch staat ten opzichte van het huidige kapitalistische model en die ook probeert na te denken over alternatieven. Het is precies daarom dat ik teruggegaan ben naar die radicale bewegingen van de 19de eeuw, die doorliepen in de 20ste eeuw. Het ging immers om een strijd die niet alleen werd gestreden voor onafhankelijkheid. Er werd ook ernstig gezocht naar alternatieven voor het dominante economische systeem.
Zij tonen ons een weg naar een andere toekomst
Ik ga niet beweren dat ik in mijn boek de oplossing heb gevonden. Wat ik in het boek vooral wil duidelijk maken, is dat op momenten van grote crisis – en zo’n moment beleven we vandaag met de klimaatcrisis, de politieke crisis, de vertrouwenscrisis, enz. – er een wanorde ontstaat en dat die wanorde ook opportuniteiten biedt en verzet mogelijk maakt. In plaats van angstig naar die wanorde te kijken kunnen we ook zien dat er dingen bewegen.
Wat kunnen we bedenken buiten de dominante verhalen die ons dagelijks worden opgedrongen door de media? Wat beweegt er precies? Kunnen we begrijpen wat er aan het bewegen is buiten de dominante verhalen. Aan echte betekenisvolle strijd wordt weinig aandacht besteed en dus wilde ik teruggaan naar die bronnen en die filosofische tradities die wél de strijd wilden voeren. Zij hebben ons ergens een weg getoond naar een andere toekomst waar we in moeten geloven. Dat moet ook kunnen zonder de pretentie te hebben perfect te weten waar we naartoe gaan.
Koen Bogaert, ‘In het Spoor van Fanon’, EPO, 24,90 euro
Dit is de transcriptie van een interview van Radio ManiFiesta. Maniefiesta is het solidariteitsfeest dat doorging op 9 en 10 september in Oostende. De audio-opnames vind je hier.
