Gustavo Petro is een jaar geleden verkozen als president van Colombia. Voor hem was vrede een essentieel punt van zijn verkiezingscampagne: “Vrede is dat iemand zoals ik (gewezen lid van de guerrilla, n.v.d.r.) president kan worden of iemand zoals Francia (Márquez, een Afro-Colombiaanse van nederige afkomst, n.v.d.r.) vicepresident kan worden.”

Laat de wapens zwijgen

Een jaar later is het zover. Op donderdag 3 augustus 2023 werden de vijandelijkheden tussen het Colombiaanse leger en de oudste guerrillaorganisatie van het land, het Ejército de Liberación Nacional (ELN;, het Nationaal Bevrijdingsleger) gestaakt. Voorlopig althans, voor een proefperiode van 180 dagen die bij positieve evaluatie kan worden verlengd.

Het is een historisch moment, een mijlpaal in het beleid van Gustavo Petro die een einde wil maken aan bijna 80 jaar politiek geweld. Meer dan een half miljoen wapens doen zwijgen (5.000 van het ELN en 500.000 van leger en politie) is geen sinecure. Toch willen beide partijen het erop wagen.

Dit is een mijlpaal in het beleid van Gustavo Petro die een einde wil maken aan bijna 80 jaar politiek geweld

In december vorig jaar al had Petro laten weten dat er een akkoord was, maar dat leek iets te voorbarig. Even leek het erop dat de regeringsdelegatie haar wensen voor waar had genomen. Het werden spannende maanden die uiteindelijk toch tot een concreet resultaat hebben geleid.

Niemand in Colombia die de urgentie van het vredesproces in vraag stelt, al kan de invullingen van die ‘urgentie’ verschillen. Voor de Colombiaanse president dringt de tijd. Zijn ambities mikken hoog maar zijn mandaat duurt slechts vier jaar.

De onderhandelaars van het ELN, daarentegen, gaan anders om met het begrip ‘tijd’. “Meer ruraal” zoals Israel Ramirez, alias Pablo Beltrán, hoofd van de delegatie van het ELN, het zelf verwoordt. Het ELN wil de tijd nemen die nodig is en is niet van plan om een leven van strijd voor structurele hervormingen zomaar aan een onderhandelingstafel te verkwanselen. Het ELN wil best snel gaan maar dan wel met de nodige ernst en discipline.

Israel Ramírez alias ‘Pablo Beltrán’. Foto: Rebeldía Entremuros, Wikimedia Commons / CC BY-SA 3.0

“Geweld met hoge impact” escaleert

212 municipios (gemeentes) in 20 departementen verspreid over verschillende regio’s die het zwaarst getroffen werden door het politiek geweld, kijken hoopvol uit naar betere tijden, maar blijven op hun hoede. Het staak-het-vuren is enkel van toepassing op het ELN en het Colombiaanse leger.

Het is een publiek geheim dat de banden tussen het leger en paramilitaire organisaties zoals de beruchte ‘Clan del Golfo’ nog lang niet zijn doorgeknipt. Het paramilitarisme maakt al decennialang intrinsiek deel uit van de traditionele machtsstructuren in het land. Het mechanisme is simpel: de militaire inlichtingendiensten verzamelen de informatie en de paramilitairen doen het vuile werk.

Volgens het laatste rapport van de Verificatiemissie van de VN die de uitvoering van de vredesakkoord met de FARC-EP – die andere guerrillaorganisatie die in november 2016 de wapens heeft neergelegd – monitort, treft het geweld vooral voormalige strijders van de FARC-EP, mensenrechtenactivisten, sociale leiders en leden van de Afro-Colombiaanse en inheemse gemeenschap.

Moorden, verdwijningen, bloedbaden, afpersing en gedwongen rekruteringen behoren nog steeds tot de realiteit van elke dag. In de periode van januari tot mei dit jaar sloegen bijna 20.000 mensen op de vlucht.

Moorden, verdwijningen, bloedbaden, afpersing en gedwongen rekruteringen behoren nog steeds tot de realiteit van elke dag

Het onderscheid maken tussen politiek, paramilitair en crimineel geweld is geen sinecure. Zo komen bepaalde dissidente groepen van de FARC-EP wel in aanmerking voor onderhandelingen en andere niet.

In maart van dit jaar legde de regering Petro een wetsvoorstel voor aan het Congres om een einde te maken aan “georganiseerde gewapende criminele structuren met hoge impact”. Met hen wordt niet onderhandeld. Maar dankzij de “Ley de Sometimiento” zouden zij in ruil voor volledige bekentenissen, het betalen van een schadeloosstelling aan de slachtoffers en een volledige ontmanteling van de structuren, slechts voor 6 à 8 jaar naar de gevangenis moeten, gevolgd door een periode van 4 jaar voorwaardelijke vrijlating.

Het zal aan de rechtbank zijn om hierover te beslissen. Om voor deze alternatieve straffen in aanmerking te komen zullen zij ook de namen van hun opdrachtgevers moeten vrijgeven. De quasi straffeloosheid waarmee deze organisaties tot op heden kunnen opereren, vormt wellicht de grootste dreiging voor het vredesproces in het land.

Het voorstel stoot al maandenlang op hevige weerstand in het Congres. Drugsbendes worden van deze regeling uitgesloten.

Enkele dagen geleden publiceerde het Academic and Research Institution (ACAPS) in Zwitserland een studierapport waarin wordt aangetoond dat de ruimte die “vrijkomt” door een staak-het-vuren met slechts één of een paar organisaties, bliksemsnel wordt ingenomen door andere gewapende groepen die er alle belang bij hebben om hun territorium uit te breiden.

Hoe langer het Congres talmt, hoe groter het risico dat het geweld in Colombia nog verder escaleert en voorgoed uit de hand loopt.

Eén jaar is te kort om de situatie fundamenteel te keren, maar er wordt wel degelijk vooruitgang geboekt. Voor Petro is een gewapende confrontatie niet de oplossing. “Ik ben ervan overtuigd dat de Colombiaanse maatschappij een vreedzame oplossing verdient. Enkel de drugshandel heeft belang bij een oorlog,” liet hij via Twitter weten.

“Klein vredetje” is geen optie

Tijdens zijn verkiezingscampagne vorig jaar maakte Petro al duidelijk dat vrede het hart van zijn beleid zou uitmaken. Een “klein vredetje”, zoals hij het noemde, is geen optie. Petro is kritisch voor het vredesakkoord met de FARC-EP omdat het onvoldoende oplossingen biedt voor de structurele oorzaken van het politiek geweld: de grote ongelijkheid, de politieke uitsluiting en de precaire positie van de boeren.

Ook de ervaringen met de overheid in het verleden betreffende het uitvoeren van vredesakkoorden zijn voor Petro niet voor herhaling vatbaar. Voor zijn voorgangers was het nakomen van de verbintenissen met de FARC-EP geen prioriteit. Er wordt zelfs gezegd dat president Duque maar één doel voor ogen had: de fysieke uitroeiing van de guerrilla.

De Colombiaanse regering en FARC-EP ondertekenen in 2016 een vredesakkoord in Cuba. Foto: ACN

Het uitvoeren van de akkoorden met de FARC-EP en het bewerkstelligen van een “totale vrede” zijn centrale aandachtspunten in het nationaal beleidsplan (2022-2026), “Colombia: wereldmacht van het leven.” Petro ging onmiddellijk van start met de afgesproken landhervormingen, inclusief de correct afhandeling van de meer dan 36.000 aanvragen voor het regulariseren van grondeigendomsrechten. Vele dossiers vergaren al meer dan 60 jaar stof.

Maar Gustavo Petro wil nog verder gaan. Na maandenlang getouwtrek tussen oppositie en de regeringsgezinde partijen erkende het Congres op 13 juni 2023 eindelijk de rechten van de kleine boeren en landarbeiders die ook in de grondwet zullen worden verankerd.

Participatie is het sleutelwoord in het beleid van Petro. Dat geldt ook voor de vredesonderhandelingen, zoals dat trouwens ook expliciet met het ELN werd overeengekomen in april 2023 toen de onderhandelingsagenda werd vastgelegd.

Participatie is het sleutelwoord in het beleid van Petro. Dat geldt ook voor de vredesonderhandelingen

Belangrijke beslissingen worden niet langer exclusief in de partijcenakels in Bogota genomen. Net als de president en de vicepresident, houden ministers en ambtenaren constant de vinger aan de pols met talrijke terreinbezoeken tot in de verste uithoeken van het land om het beleid uit te leggen en samen bij te sturen waar nodig.

Bewijs hiervan zijn de talrijke ‘posts’ op sociale media waar eenieder de bijeenkomsten kan volgen en ook achteraf nog kan consulteren. Voor het sturen van de vredesonderhandelingen werd op 3 augustus ook de aftrap gegeven voor een speciaal daartoe opgericht Nationaal Participatiecomité (Comité Nacional de Participación).

Massale mobilisatie tegen de “soft war”

Dat Petro niet enkel de president wil zijn van de machtige elites zorgt voor hevige reacties bij de politieke en economische belangengroepen. Lastercampagnes en aanvallen in de pers zijn ruimschoots zijn deel. Enquêtebureaus doen gouden zaken. Een snelle ‘search’ volstaat om te zien dat met cijfers en data wordt gegoocheld om willens nillens aan te tonen dat de populariteit van Petro en zijn ploeg catastrofaal daalt.

De aanvallen komen zowel van de oppositie als uit eigen rangen, zelfs bij zijn eigen familie. De nationale en internationale pers smult van het schandaal rond zijn zoon die enkele dagen geleden werd opgepakt voor witwaspraktijken en verduistering van campagnefondsen. Het feit dat het Openbaar Ministerie tot nog toe niet de minste aanwijzing heeft gevonden dat de president medeschuldig is, krijgt amper aandacht.

Gustavo Petro heeft een voltijdse job om alle aanvallen tegen zijn persoon af te blokken. Hij heeft al tweemaal zijn kabinet herschikt en in de pers gonst het van de geruchten dat hij het binnenkort nog eens een derde keer zal doen. Wie obstructie voert om het beleidsplan uit te voeren, moet gaan. Wie probeert om zijn of haar positie uit te spelen om een voorkeursbehandeling te krijgen voor familieleden of vrienden, ook.

Petro heeft naar eigen zeggen al een paar “zachte staatsgrepen” overleefd

Petro heeft naar eigen zeggen al een paar ‘zachte staatsgrepen’ overleefd. Hij staat amper een jaar aan het hoofd van het bewind. De strijd voor de eerbiediging van de stem van het volk wordt ook op straat uitgevochten. Op 7 juni betoogden tienduizenden Colombianen van alle leeftijden, klassen en afkomst om steun te betuigen aan ‘hun president’.

In zijn toespraak voor een begeesterde menigte op de Plaza Bolívar in de hoofdstad Bogotá nam Petro geen blad voor de mond: “Ze willen de hervormingen begraven en nadien de president vernietigen; (…) ze willen hem naar de gevangenis sturen en de regering vervangen door een nieuwe president die niet verkozen werd door het volk”.

En hij waarschuwde: “dat ze het niet wagen om de democratie in Colombia te breken want dan komen ze oog in oog te staan met een enorme reus: het volk van Colombia in de straten van dit land.”

Geen vrede zonder steun van Latijns-Amerika en de Caraïben

De actieve participatie van de bevolking in het hele vredesproces is van cruciaal belang, maar zonder de actieve steun van de Latijns-Amerikaanse en Caraïbische had Petro nooit zo snel wezenlijke vorderingen kunnen maken.

Na een jarenlange impasse was Venezuela het gastland om het proces weer op gang te trekken (november 2022). In Mexico werd een akkoord tussen de regering en het ELN over de onderhandelingsagenda afgeklopt (april 2023). Cuba speelde een sleutelrol in het bereiken van een akkoord over het staak-het-vuren (juni 2023).

Samen met Brazilië, Chili en Noorwegen (als enige niet-Latijns-Amerikaans land) hebben zij de verantwoordelijkheid op zich genomen om als ‘estados garantes’ te waken over het correcte verloop van de onderhandelingen. Venezuela zal ook het gastland zijn voor het hervatten van de onderhandelingen met de grootste dissidente groep van de FARC, de Estado Mayor Central (EMC; Centrale Generale Staf).

Dit engagement ligt volledig in de lijn van de Conferentie van Latijns-Amerikaanse en Caraïbische Staten (CELAC) die zich ertoe verbonden hebben om van hun regio een ‘Vredeszone’ te maken. Dit is niet altijd naar de zin van, weeral, de Verenigde Staten.

De Latijns-Amerikaanse en Caraïbische Staten (CELAC) hebben zich ertoe verbonden om van hun regio een ‘Vredeszone’ te maken

Sinds 2018 staat Cuba op de lijst van terroristische landen van de VS omdat het weigerde om de onderhandelaars van het ELN uit te leveren. Geen land ter wereld dat ooit zo’n hoge prijs heeft moeten betalen omdat het alles inzet op het zoeken naar een duurzame vrede via de onderhandelingstafel.

Lees ook: Het sprookje van de vier inheemse kinderen doorprikt