Dit artikel is het derde deel van een drieluik. Het eerste artikel is een biografie van Chávez. Daarna wordt in een tweede artikel de balans van 14 jaar Chávez opgemaakt. In dit derde artikel wordt bekeken hoe het nu verder moet met Venezuela na Chávez?
De factor Chávez
Chávez’ manier van optreden, zijn uitstraling, zijn charisma hebben miljoenen Venezolanen begeesterd en het Bolivariaans proces – genoemd naar Simon Bolivar, de man die Latijns-Amerika bevrijdde van de Spaanse kolonisatie – op gang gebracht.
De figuur van Chávez was vooreerst beslissend voor het overwinnen van de verdeeldheid binnen links. Protagonisme, opportunisme, sektarisme, revolutionair ongeduld en hopeloze verdeeldheid zijn traditionele kwalen van de linkerzijde in Latijns-Amerika. In het verleden hebben ze menig links project doen sneuvelen.
De geschiedenis leert dat er meestal sterke persoonlijkheden nodig zijn om die kinderziektes te overwinnen. Dankzij zijn charisma, is Chávez er grotendeels in geslaagd om de sociale en ideologische fragmentatie binnen Venezolaans links te overwinnen en een nieuwe, eengemaakte politieke identiteit te smeden, die door een meerderheid van de bevolking gedragen wordt.
Het contact tussen Chávez en de gewone Venezolaan kon je direct en zelfs intiem noemen. Hij zat op dezelfde golflengte, sprak hun volkse taal. Hij verstond hun wensen, dromen en frustraties, hij grapte en zong hun liedjes. Zijn persoonlijke integriteit en spontaneïteit staken schril af tegen het opportunisme en gekonkel van de traditionele politieke kaste.
Eeuwenlang werden de Venezolanen door die kaste verknecht en vernederd. De ongezouten taal van Chávez tegenover de oligarchie en zijn onverzettelijke houding tegenover Washington raakten een gevoelige snaar bij de grote meerderheid van de bevolking. Het ging om waardigheid, respect, fierheid en trots, zaken die ideologie en politieke ideeën overstijgen. Zijn leiderschap was daarom niet louter politiek, maar ook gevoelsmatig en zelfs spiritueel.
Het post-Chávez tijdperk
Het leiderschap van Chávez was onbetwist. Zijn charisma was de afgelopen twintig jaar een heel belangrijke troef. Zonder zijn sterke persoonlijkheid zouden we vandaag wellicht niet spreken over de Bolivariaanse revolutie en misschien zelfs niet over de linkse golf in de andere landen van Latijns-Amerika. Maar die troef is meteen ook een grote zwakte, want ze is gebonden aan één figuur en dus moeilijk vervangbaar.
Charisma is niet overdraagbaar en geen enkele figuur uit zijn entourage heeft een met hem vergelijkbare uitstraling. Bovendien heeft zijn sterke persoonlijkheid het collectief leiderschap verzwakt. Om de zaken te laten vooruitgaan heeft Chávez in het verleden veel zaken persoonlijk in handen genomen, teveel wellicht. Fidel Castro waarschuwde hem reeds dat hij onmogelijk “de burgemeester kon zijn van heel Venezuela”.
Chávez zal hoe dan ook een grote leegte achterlaten en de machtsoverdracht is lang niet zonder risico. Zal de nieuwe leiding erin slagen om grote lagen van de de bevolking te blijven sensibiliseren en mobiliseren? Zal ze de eenheid binnen links kunnen bewaren? Zal ze een duurzame electorale meerderheid weten te behouden?
We kunnen natuurlijk niet in de toekomst kijken, maar we zien wel een aantal geruststellende tekenen. Chávez en zijn ploeg hebben veertien jaar tijd gehad om de Bolivariaanse revolutie te consolideren. Er is een nieuwe grondwet, een nieuwe politieke cultuur. Er zijn nieuwe politieke instellingen en er is de linkse eenheidspartij PSUV. Het ‘chavisme’ heeft zich langzamerhand verankerd bij brede lagen van de bevolking. Die zullen zich hun sociale en politieke verworvenheden zomaar niet laten afpakken.
Ten tweede heeft zijn partij bij de gouverneursverkiezingen van december 2012 bewezen dat ze zelfs in afwezigheid van haar voorman de oppositie op een overtuigende manier kan verslaan. Bij die verkiezingen haalden de chavistas immers de overwinning in 20 van de 23 deelstaten.
Een derde element is de politieke zwakte van de oppositie. Zij kan wel beschikken over aanzienlijke financiële middelen en rekenen op de steun van de commerciële media. Zij is echter zelf intern sterk verdeeld, heeft geen duidelijk profiel en mist visie en identiteit. Het chavisme is een maatschappelijk project dat veel verder reikt dan electoralisme. Het brengt burgers in beweging en organiseert ze. Bij de oppositie ontbreekt die dimensie volledig.
Heikele punten en uitdagingen
Opiniepeilingen begin januari 2013 wezen uit dat bij een eventuele presidentsverkiezing Maduro een grote kans maakt om te winnen. Nicolás Maduro is vicepresident en door Chávez aangeduid als zijn opvolger. Op korte termijn lijkt de Bolivariaanse revolutie dus niet direct in gevaar. Maar bij eventuele nieuwe presidentsverkiezingen, het is wellicht de laatste keer dat de ‘factor Chávez’ kan uitgespeeld worden. De eerste verkiezingen zonder Chávez worden wellicht ook de laatste ‘met Chávez’.
Of de Bolivariaanse revolutie zich op middellange termijn zal weten te handhaven gaat voornamelijk afhangen van het antwoord op vier vragen:
- Blijven de chavistas vasthouden aan hun Bolivariaanse koers?
- Zullen ze erin slagen om de eenheid in eigen te rangen te bewaren?
- Zal het lukken om de economie meer te diversifiëren en af te geraken van de al te grote afhankelijkheid van petroleum?
- Slagen ze erin om een electorale meerderheid te blijven verzekeren?
1. Bolivariaanse koers
De Bolivariaanse revolutie wil uiteindelijk breken met het kapitalisme en stuurt aan op nieuwe machtstructuren. Dat leidt onvermijdelijk tot conflicten en confrontaties met de Venezolaanse oligarchie en met de VS. Binnen het chavistische kamp zijn er stromingen die zo’n confrontaties liever uit de weg gaan en liever een reformistisch pad volgen zoals de regerende arbeiderspartij in Brazilië.
Deze strekking vind je vooral terug bij toplagen van de bureaucratie en bij dat deel van de ondernemersklasse die het Bolivariaans project steunt. Deze groep is niet zo talrijk, maar heeft relatief veel invloed. De figuur van Chávez stond er garant voor dat deze strekking de overhand niet kreeg. De nieuwe leiding zal er over moeten waken dat de leiding van het Bolivariaans proces in handen blijft van die mensen die nog tussen de gewone bevolking staan . De verdere uitbouw en versteviging van de PSUV zal daarbij cruciaal zijn.
2. Eenheid in de rangen
Politieke eenheid smeden en behouden is geen sinecure. Heel wat linkse projecten strandden omwille van verdeeldheid: Portugal, Ethiopië, El Salvador en Chili, om er maar enkele te noemen. Persoonlijke eerzucht, navelstaarderij en sektarisme zijn de gekende hardnekkige politieke virussen. Een belangrijk vaccin daartegen is de verbondenheid met de bevolking.
Naarmate je meer rekening houdt met de meningen en verlangens van mensen waarover het gaat, bereik je gemakkelijker een consensus. Een terugkoppeling naar je achterban voorkomt ook dat ideologische posities een eigen leven gaan leiden en verabsoluteerd worden. De Cubaanse revolutie heeft op dat vlak heel wat expertise opgebouwd. [Demuynck & Vandepitte; 79]
3. Petroleumafhankelijkheid
De petroleum in de ondergrond is voor de Bolivariaanse revolutie een zegen. Dankzij het zwarte goud is de levensstandaard van de onderste lagen van de bevolking er sterk op vooruit gegaan en heeft de economie zich kunnen herpakken. Dankzij de grote petroleumopbrengsten heeft men dat kunnen bereiken zonder de economische structuur grondig aan te pakken.
Maar er zijn ook belangrijke nadelen aan verbonden. Bij lage olieprijzen of acute productieproblemen klapt de economische groei in elkaar en ziet de overheid zijn budget wegsmelten. Dat is een te kwetsbare situatie. Bovendien vertonen olie-economieën doorgaans een lui rentenierskarakter. Kapitalisten, vooral in de financiële, vastgoed- en importsector, proberen te parasiteren op de olieopbrengsten eerder dan te investeren in productieve sectoren. Dat is natuurlijk heel nadelig voor de economische ontwikkeling van het land.
Chávez heeft wel enkele sectoren genationaliseerd, waaronder de petroleumsector zelf, maar tot op heden is de globale parasitaire structuur van de economie nagenoeg intact gebleven. Volgens James Petras moeten er in dat verband twee zaken gebeuren. De overheid moet nieuwe industriële projecten opzetten die gefinancierd worden door olieopbrengsten en er moeten op petroleum gebaseerde productielijnen worden uitgebouwd, zoals plastiek, chemicaliën, meststoffen, enz., die gelinkt kunnen worden aan andere productieve sectoren van de economie.
4. Electorale meerderheid
Of de chavistas in de toekomst een electorale meerderheid kunnen behouden zal afhangen van de aanpak van minstens drie kwesties die de publieke opinie beroeren: de corruptie, de inefficiëntie en vooral de criminaliteit. Het zijn deze kwesties waardoor Chávez in het nabije verleden een belangrijk pak stemmen verloren heeft.
De corruptie is alomtegenwoordig, het is een soort nationale sport. Om dat uit te roeien moeten er controleorganen komen die effectief toezicht houden en een sluitend sanctioneringbeleid voeren. Dat is tot op heden nog veel te weinig gebeurd.
Daarnaast is er de grote inefficiëntie van het staatsapparaat. De dienstverlening van de overheid wordt geplaagd door improvisatie, incompetentie en onderprestatie. Daar kan enerzijds aan verholpen worden door betere opleiding en anderzijds door de lokale raden mee te laten beslissen in de aanwerving en hen ook controlebevoegdheid te geven.
Dan is er nog het zeer ernstig probleem van de criminaliteit. Ontvoeringen, afpersing, overvallen en afrekeningen tussen bendes, zijn dagelijkse kost. Op het vlak van het aantal moorden per inwoner zit Venezuela in de top tien van de wereld. Vooral de hoofdstad Caracas wordt er door getroffen.
Hier is een dringende en drastische aanpak nodig. Dat kan bvb. door de organisatie van lokale burgerwachten in samenwerking met speciale eenheden en een betere uitbouw van de inlichtingendiensten om bendeleiders, maffiabazen en politieke medeplichtigen op te sporen en te vervolgen. Indien men deze kwestie laat aanmodderen, dreigt het draagvlak van de Bolivariaanse revolutie op termijn te verschrompelen.
Niet wie maar hoe
Het overwinnen van de hierboven opgesomde hindernissen is de meest dringende en belangrijke taak voor de nieuwe Bolivariaanse leiding. Dat zal een hele krachttoer zijn. Als de nieuwe leiding daar in slaagt, wacht ze nog een veel moeilijker opgave: de uitbouw van het socialisme van de 21ste eeuw. Maar dat is voor later.
Eén ding is duidelijk. Het is de wijze waarop de toekomstige Bolivariaanse leiding met de geschetste uitdagingen zal omspringen, eerder dan de vraag wie Chávez zal opvolgen, die zal bepalen of de Bolivariaanse revolutie Chávez zal overleven, hoe ze er zal uitzien en of het socialisme van de 21ste eeuw een toekomst heeft.
Hoe dan ook, 14 jaar politieke emancipatie heeft een nieuwe generatie Venezolanen grootgebracht. Die zullen zich niet zomaar neerleggen bij de oekazen van de neoliberale agenda. Bovendien, Venezuela staat niet alleen. Ook in meerdere andere Latijns-Amerikaanse landen waait een andere wind.
Samen met hen toont Venezuela dat de koers die de Europese Commissie aan de Europeanen tracht op te leggen niet de enige is. Meer zelfs, – wat de massamedia ook mogen beweren – sociale actie is nog altijd zinvol.