“Mijn bewijs is dat ik het gezien heb.” In Fitzcarraldo was dat volgens Brian Sweeney Fitzgerald, de in een koortsdroom bewegende avonturier vertolkt door Herzogs vriend/vijand Klaus Kinski, het antwoord toen sceptici de witte trapper die de Niagara watervallen ‘ontdekte’ naar bewijsmateriaal vroegen. Een uitspraak waar zowel de filmmaker die balanceert tussen fantasie en realiteit als de dromer die een opera wil bouwen in het midden van de jungle zich in herkennen. Omdat Herzog en alter ego Fitzcarraldo de eigen poëtische blik weerspiegeld zien.

Werner Herzog en Bruno S. bij de opnames van Stroszek (1978). Foto Gunter Freyse. Werner Herzog Film + Deutsche Kinemathek.

Werners wondere wereld

Werner Herzog (° 1942, echte naam: Werner Stipetić) ontwikkelde een heel eigen manier van kijken en timmert al 70 films lang (maar ook als acteur, schrijver, operaregisseur en oprichter van de Rogue Film School) aan zijn eigenzinnig, prettig gestoord universum. Vorig jaar nog met twee documentaires: The Fire Within: A Requiem for Katia and Maurice Krafft en Theatre of Thought. Plus de publicatie van twee boeken, de korte roman Het schemeren van de wereld en de ‘Herinneringen’ Ieder voor zich en God tegen allen.

Daarnaast groeide hij ook uit tot een cultfiguur. Iemand zonder mobiele telefoon (“ik wil niet altijd bereikbaar zijn”) die een grondige hekel heeft aan sociale media (“de eenzaamheid is door het internet enkel vergroot”) maar toch een icoon van deze tijd werd. Met dank aan The Simpsons, waar hij zichzelf persifleerde, en de Star Wars spin-off The Mandalorian waardoor hij (als The Client) een actiefiguur werd die naast Yoda in boekenkasten belandde. “Herzog maakt deel uit van de popcultuur, wat weinigen gegeven is” merkt filmmaker Chloé Zhao (Nomadland, The Rider) op in Thomas Von Steinaeckers documentaire Werner Herzog – Radical Dreamer (2022).

Grizzly Man, 2005. Timothy Treadwell: “I will die for these animals”.

Werners poëtische blik

“Grote regisseurs maken wegen open die anders ontoegankelijk blijven” zegt Joshua Oppenheimer (The Act of Killing) in dat docu-portret. Terwijl Robert Pattinson (acteur in Herzogs Queen of the Desert) stelt dat “je Herzog kan parodiëren maar het is onmogelijk om de wereld te zien zoals hij.” Die poëtische blik, die Herzog gaze, is nauw verbonden met zijn iconische status. Herzog is een radicaal filmmaker die verankerd raakte in onze popcultuur, niet zozeer door zijn media persona maar na buitenissige films als Aguirre, der Zorn Gottes, Kaspar Hauser, Jeder für sich und Gott gegen alle, Fitzcarraldo, Cobra Verde, Where the Green Ants Dream, Grizzly Man en The Bad Lieutenant: Port of Call- New Orleans.

“Mijn zoektocht naar waarheid heeft weinig van doen met feiten” zegt film- en documentairemaker. Zijn droomachtig werk peilt niet alleen naar de obsessies van hypnotische figuren maar onderzoekt ook de grens tussen feiten en fictie. Samen met zijn antihelden onderneemt Herzog een queeste naar wat hij ‘ecstatic truth’ noemt; een poëtische realiteit die waarachtiger is dan de documentaire realiteit van de door de ‘professionele verhalenverteller’ uitgespuwde ‘cinéma vérité’. Daar waar zijn fictiewerk een documentaire inslag heeft (zie Herz aus Glas, Stroszek, Woyzeck, Rescue Dawn, My son, my son, what have ye done), vertellen zijn documentaires enigmatische verhalen en brengen ze magische plekken tot leven. Getuige Wheel of Time, The White Diamond, The Wild Blue Yonder, Cave of Forgotten Dreams en Into the Inferno.

Aguirre, der zorn Gottes, 1972.

De tocht naar het onbereikbare

“Go wild with your imagination, I go wild”. Met deze oproep tot de kijker om zijn verbeelding op hol te laten slaan, eindigt Herzog zijn dvd commentaar bij de ‘science fiction fantasy’ The Wild Blue Yonder. “Ik wil het publiek transporteren naar een andere wereld, een wereld van dromen, fantasie en humor; een wereld van poëzie en muziek. Alleen in film kan dat, in het echte leven is het onmogelijk”.

Tijdens de persvoorstelling van Werner Herzog. The Ecstatic Truth, de tentoonstelling die (aangevuld met een omvangrijk retrospectief) van 18 juni tot 1 oktober loopt in Eye Amsterdam, had de cineast, die volgens zijn broer en producent Lucki Stipetić “heel erg blij is met de expo al voelt hij zich ongemakkelijk wanneer de aandacht naar hem gaat”, een videoboodschap.

Kaspar Hauser, Jeder für sich un Gott gegen alle, 1974.

“Alle fictiefilms die ik maak, alle documentaires die ik draai, alle boeken die ik schrijf trachten allemaal een innerlijke waarheid te vinden,” benadrukt Herzog er, “wat de waarheid is weet niemand. Noch wetenschappers, noch filosofen weten het. De paus evenmin, de enige zekerheid die hij heeft is geloof. Daar ga ik niet in mee.

Niemand kan exact zeggen wat de waarheid is, het enige wat we kunnen doen is in de richting ervan bewegen. We weten dat de waarheid daar ergens is maar dat we ze nooit zullen vinden. We kunnen in de richting van waarheid gaan, trachten de waarheid te bereiken maar in het besef dat we ze nooit zullen bereiken. Maar de poging, het streven, de tocht is belangrijk.”

Fitzcarraldo, 1982.

Films ‘in the picture’

Voor een andere belangrijke boodschap tijdens de presentatie zorgde Rainer Rother. Als aanvulling bij curator Kristina Jaspers mededeling dat het omvangrijke archief waaruit geput werd noopte tot strenge selectie benadrukte de artistiek directeur van de Deutsche Kinemathek dat de expo “niet over iemand gaat” maar “vertrekt vanuit het werk van iemand.” Waardoor de aandacht eerder gaat naar terugkerende personages, naar Herzogiaanse landschappen en thema’s zoals intense realiteit en extatische waarheid dan naar biografische elementen. Ook de m.b.t. tentoonstellingen modieus geworden term ‘immersive experience’ viel.

Het moet gezegd dat de op grote schermen geprojecteerde sleutelscènes uit films als Fitzcarraldo, Nosferatu: Phantom der Nacht, Grizzly Man, Die Große Ekstase des Bildschnitzers Steiner, Fata Morgana, Little Dieter Needs to Fly, Encounters at the End of the World, The Fire Within: A Requiem for Katia and Maurice Krafft, Into the Abyss en Lektionen in Finsternis indruk maken. Door de omvangrijke ruimte en de sobere, droge inrichting van de zalen blijft het onderdompelingseffect wel uit. Maar de schoonheid en de kracht van Herzogs beelden is adembenemend. Al doet de stilte ons beseffen hoe cruciaal muziek is in het oeuvre van de nu in L.A. (waar hij tijdens een interview beschoten werd en ijzig kalm begon te filosoferen over een ‘betekenisvolle kogel’) wonende Duitse cineast.

Werner Herzog – The Ecstatic Truth, Eye Filmmuseum Amsterdam
Fitzcarraldo, 1982, Wodaabe, 1989. Foto: Studio Hans Wilschut.

Herzog in het museum

Verspreid over de expositieruimte tref je bij Werner Herzog. The Ecstatic Truth in strakke kasten archiefstukken, foto’s, documenten en rekwisieten aan. De vervalste filmvergunning en het beduimelde script van Fitzcarraldo zijn fascinerend, het dagboek van Walter Ladengast n.a.v. Kasper Hauser, Jeder für sich und Gott gegen alle en het Cannes bezoek van Bruno S. is boeiend en de bebloede spies en de opgezette rat uit Nosferatu doen gniffelen. Alleen is het niet duidelijk op basis van welke criteria de selectie uit het door de Deutsche Kinemathek beheerde archief is gebeurd.

Een ander pijnpunt is dat er wel gerefereerd wordt aan controverses maar dat wie daar meer duiding bij wenst de door Kristina Jaspers & Rainer Rother geredigeerde Werner Herzog catalogus moet raadplegen. Daar wordt (beperkt weliswaar) ingegaan op het polariserende karakter van de cineast en discussiepunten. Nep of ‘extatische waarheid’? Uitbuiting of gevoelige portrettering van mensen met een beperking? Rouwverwerking of esthetiek van de schrik? Nieuwsgierigheid naar het vreemde of postkoloniale blik? Deze thema’s passeren de revue.

Werner Herzog – The Ecstatic Truth, Eye Filmmuseum Amsterdam
The Fire Within, 2022, Lektionen in Finsternis, 1992 Foto: Studio Hans Wilschut.

Dat de transitie van Herzog naar het museum moeizaam is verlopen blijkt ook uit het feit dat niet echt creatief wordt omgesprongen met het werk van Herzog. Ondanks de insteek om te focussen op ‘de films’ van de filmmaker. Het was een idee geweest om enkele van zijn bewonderaars – zo schrijft Chloé Zhao een mooie tekst over ‘momenten van verlichting’ in de catalogus – met beelden aan de slag te laten gaan met dit oeuvre. Een beetje zoals het video-essay Werner Herzog is not a chicken, waar KEES Driessen en Joost Broeren-Huitenga de cinema van Herzog op droogkomische wijze duiden via een rode draad. De kip, een dier dat Herzog haat (“Hun domheid is overweldigend”) maar altijd wel in zijn films laat opduiken. “Maar ik bèn grappig,” zei Herzog ons toen we hem vertelden dat Zak Penn, die Herzog de hoofdrol (een filmmaker in de problemen) gaf in Incident at Loch Ness (2004), hem een begenadigd komiek vond, “in vele van mijn films zit donkere humor.” Dat aspect had dus ook in de expo gemogen.

Extatische waarheid

“Film is geen analyse maar agitatie van de geest”, stelt Herzog, “cinema ontstond uit de foor en het circus, niet uit kunst of academisme”. Daarom toont hij in Fata Morgana, Aguirre, der Zorn Gottes, Kaspar Hauser, Jeder für sich und Gott gegen alle, Heart of Glass, Fitzcarraldo, Grizzly Man, The Wild Blue Yonder en Rescue Dawn indrukwekkende natuurbeelden die zowel onze verbeelding prikkelen als ons bevattingsvermogen tarten. De blik die personages op de ‘wildernis’ werpen is tegelijk een blik op het eigen innerlijke, de eigen ziel, de eigen trauma’s.

Werner Herzog – The Ecstatic Truth, Eye Filmmuseum Amsterdam,
Lektionen in Finsternis, 1992, Nosferatu, 1979, Foto: Studio Hans Wilschut.

Maar zoals we de personages in hun complexiteit niet volledig kunnen kennen, zo geeft ook de natuur nooit al zijn geheimen prijs. Herzog laat zijn bezwerende landschapsbeelden op de kijker inwerken. Zonder woorden (communicatiestoornissen duwen zijn personages in isolement) of moreel commentaar, maar gestuwd door klanken en muziek. Zijn hypnotische, wonderlijke beelden overheersen de tentoonstelling maar verhelderen het thema ‘ecstatic truth’ niet volledig. All helpen interviewfragmenten ons enigszins op weg.

De sleutels liggen echter vooral in het werk zelf. In soms achteloze opmerkingen zoals de westerling die in Fitzcarraldo stelt “we kunnen de indianen niet genezen van het idee dat het dagelijkse leven enkel een illusie is waarachter een realiteit van dromen schuilgaat.” Of de “met logica verstaan we dingen niet” uitspraak in Kaspar Hauser en de “we zien de vijand nooit, zelfs El Dorado was niet meer dan een illusie” verzuchting in Aguirre, der Zorn Gottes.

Aguirre, der Zorn Gottes.

Op zoek naar verlichting

“Je moet een diepere waarheid zoeken,” zegt Herzog, “zoals in poëzie gebeurt. Wanneer je een gedicht van Robert Frost leest, voel je een diepere waarheid, al kan je die niet benoemen. Het is de ecstatic truth die ik tracht te vinden. Een waarheid die diep in jezelf verborgen ligt en plotseling zichtbaar en verstaanbaar wordt. Waardoor je de wereld anders leest, waardoor je waarneming verandert”. Deze poëtische, extatische waarheid heeft weinig te maken met een rationele, empirische waarheid of met een romantische, morele waarheid, maar alles met het transporteren van het publiek naar een dieper niveau waar het plotseling momenten van verlichting ervaart.

In Werner Herzog omschrijft Chloé Zhao het mooi: “Er zijn momenten waarop ik het gevoel heb dat ik niet verbonden ben met de wereld, en er is niemand in mijn leven die daar iets aan kan doen. En dan verlicht en inspireert een gedicht, een muziekstuk, een foto of een moment in de bioscoop me en geeft me het gevoel dat ik onmiddellijk verbonden ben met iets veel groters. Het is onze verantwoordelijkheid om die momenten vast te leggen, om beelden te creëren die grenzeloos lijken voor mensen over de hele wereld. Deze momenten ervaren is wat mij drijft en het is duidelijk dat Werner hier ook door gedreven wordt.”

Encounters at the End of the World, 2007.

Het avontuur van de tovenaar filmmaker

Werner Herzog ziet film als erfgenaam van oeroude tovenarij, als een even magisch als therapeutisch ritueel dat pijn verlicht en een bijna heilig moment van zuivere natuurgetrouwheid creëert. Catharsis door herhaling: terugkeren naar de jungle in Wings of Hope of My Best Feind, Little Dieter Needs to Fly herwerken tot Rescue Dawn. Loutering door feiten naar een wereld van sciencefiction en fantasie te brengen: Fata Morgana, Encounters at the end of the world, The Wild Blue Yonder.

Verlichting door te flirten met de dood: La Soufrière, Grizzly Man. Of door waanzin te controleren binnen een filmkader: Kinski in Aguirre, der Zorn Gottes, Nosferatu, Fitzcarraldo, Woyzeck en Cobra Verde. En door gevaar op te zoeken: Lektionen in Finsternes, The White Diamond, The Fire Within: A Requiem for Katia and Maurice Krafft. Met dank aan de hypnotische kracht die uitgaat van het beeld, de transcendentale muziek en soms ook de stem van (verteller) Werner Herzog. De signatuur van de auteur die ooit zei “I Am My Films”. Ik ben mijn films, ongrijpbaar complex en bezwerend intens.

Lektionen in Finsternis, 1992.

Een goede soldaat van cinema

De tentoonstelling Werner Herzog. The Ecstatic Truth mag dan niet perfect zijn, ze geeft wèl ontzettend veel zin om de (digitaal remasterde) films van Herzog te (her)ontdekken, te herbeleven. Dat kan in de zalen met Herzogs favoriete, fundamenteel eenzame, outsiders die megalomane, ambitieuze avonturen dromen (Aguirre, der Zorn Gottes, Fitzcarraldo) en zijn enigmatische kwetsbare underdogs (Kaspar Hauser, Jeder für sich und Gott gegen alle) die de gevestigde, rationele orde verstoren en de samenleving een spiegel voorhouden. Drie wonderlijke films vol leven en vuur die haaks stonden op hun tijd en uitgroeiden tot tijdloze cultklassiekers.

“Ik droom niet of toch zelden,” zegt de cineast in Werner Herzog – Radical Dreamer, “ik zie dat als een leegte, een gemis. Maar ik heb een equivalent: wandelen.” Tijdens die tochten duiken er zaken uit Herzogs onderbewustzijn op: “Dingen die in ons zitten, die niet gearticuleerd zijn voor mij een equivalent van een droom.” Kaspar Hauser, Jeder für sich und Gott gegen alle  opent met “Hören Sie denn nicht das entsetzliche Schreien ringsum, das man gewöhnlich die Stille heiszt?” bij natuurbeelden.

Het landschap weerspiegelt de droomwereld waarin de jarenlang in een kelder opgesloten enigmatische man belandt wanneer hij uit wat lang zijn enige realiteit was, ontsnapt. Wat volgt is een trip naar een universum dat schuilgaat achter feiten en werkelijkheid. Een wereld die voor Kaspar geen raadsels inhoudt. Gevraagd naar met welke vraag hij de bewoners van een dorp van leugenaars en die van een dorp waar enkel de waarheid wordt gesproken zou ontmaskeren, klinkt het simpel: “Ben je een boomkikker?”

Werner Herzog bij de opnames van Auch Zwerge haben klein angefangen, 1970. Foto Bettina von Waldthausen. Werner Herzog Film Deutsche Kinemathek

Even vrolijk en ongecompliceerd blijft Werner Herzog filmen. Om te dromen. Om te leven. “Films maken is geen goede job. Je zou het niet te veel mogen doen” verklaart hij in Werner Herzog – Radical Dreamer (ten tijde van Fitzcarraldo). Toen we hem n.a.v. Rescue Dawn in Brussel spraken klonk het anders: “Er zijn te veel projecten die aan de deur kloppen. Ik zie dingen aan de horizon die anderen niet zien. Wat mij daarnaast onderscheidt van de rest is dit: ik kan het uitdrukken. En ik heb een plichtsbesef. Soms zeg ik al lachend: ‘Ik probeer een goeie cinemasoldaat te zijn’. Maar daarachter schuilt een diep gevoel van plicht, van verantwoordelijkheid. Ik moét filmen, dat is mijn lot. En die lotsbestemming heb ik al op zeer jonge leeftijd aanvaard.” Gelukkig maar.

WERNER HERZOG EXPO AMSTERDAM

WERNER HERZOG – THE ECSTATIC TRUTH van 18 juni tot 1 oktober 2023. An Exhibition by Deutsche Kinemathek – Museum für Film und Fernsehen, Berlin. In Eye Filmmuseum, IJpromenade 1, Amsterdam, Nederland. Info eyefilm.nl/wernerherzog.

Werner Herzog – The Ecstatic Truth, Eye Filmmuseum Amsterdam.
Fata Morgana, 1971, Die Große Ekstase des Bildschnitzers Steiner, 1974, Foto: Studio Hans Wilschut.

WERNER HERZOG RESTORED

AGUIRRE, DER ZORN GOTTES van Werner Herzog. Duitsland-Mexico 1972, 95’. Met Klaus Kinski, Ruy Guerra, Helena Rojo, Peter Berling. Scenario Werner Herzog. Fotografie Thomas Mauch. Montage Beate Mainka-Jellinghaus. Muziek Popol Vuh. Distributie Lumière. Release 13 juni.

“If I Aguirre, want the birds to drop dead from the trees the birds will drop dead from the trees. I am the Wrath of God, the earth I walk upon sees me and quakes.”

KASPAR HAUSER, JEDER FÜR SICH UND GOTT GEGEN ALLE van Werner Herzog. Duitsland 1974, 110’. Met Bruno S., Brigitte Mira, Walter Ladengas, Michael Kroeger. Scenario Werner Herzog. Fotografie Jörg Schmidt-Reitwein. Montage Beate Mainka-Jellinghaus. Muziek Bruno S.. Distributie Lumière. Release 13 juni.

“Understanding is secondary, the reasoning is the thing. In logic and mathematics we do not understand things. We reason and deduce.”

FITZCARRALDO van Werner Herzog. Duitsland-Peru 1982, 158’. Met Klaus Kinski, Claudia Cardinale, José Lewgoy, Miguel Angel Fuentes. Scenario Werner Herzog. Fotografie Thomas Mauch. Montage Beate Mainka-Jellinghaus. Muziek Popol Vuh. Distributie Lumière. Release 13 juni.

“Even if this land only consists of trees and water we will conquer it! And it will be milked dry by those who follow us.”

Werner Herzog. De dromer die enkel droomt op film.

DOCUMENTAIRE OVER HERZOG

WERNER HERZOG – RADICAL DREAMER van Thomas Von Steinaecker, Duitsland-Verenigd Koninkrijk 2022, 90’. Met Werner Herzog, Lena Herzog, Guillermo de Oliveira, Joshua Oppenheimer, Robert Pattinson, Thomas Mauch, Volker Schlöndorff. Scenario Thomas Von Steinaecker. Montage Volker Schaner. Fotografie Hennig Brümmer. Muziek Philip Stegers. Distributie Eye Filmmuseum. Release 8 juni (Nederland). Losse vertoningen in België (o.m. Docville, Palace Bxl,…)

Werner Herzog catalogus.

BOEK OVER HERZOG

Kristina Jaspers & Rainer Rother, Werner Herzog, Uitgeverij Könemann, Berlijn-Amsterdam 2023, 380 pag. Viertalig Duits, Engels, Nederlands en Frans.

Klaus Kinski (Brian “Fitzcarraldo” Fitzgerald), de boot & de heuvel. Setfoto Fitzcarraldo, 1982.