Vanuit alle hoeken van de wereld vliegen politici en wetenschappers naar klimaatconferenties die niet eindigden in hoop maar in wanhoop. De stem van Greta Thunberg die uitriep: “We staan aan het begin van een massaal uitsterven, en het enige wat jullie kunnen, is praten over geld en over sprookjes van eeuwigdurende economische groei. Hoe durven jullie!”, is geneutraliseerd. De schreeuw van mensen die aan het begin staan van hun leven, wordt gesmoord door kapitalisten en mediatycoons die niet snappen dat ze met zelfvernietiging bezig zijn.

Kortom we leven in een wereld vol gesus, fakenews en vol bestuurders van de soort we doen een plas en laten alles zoals het was. En zo steven we af op een ondergang die we als mensensoort aan onszelf – aan hen op wie we stemmen, die macht en geld bezitten – te wijten hebben. En er lijkt geen vluchten meer.

Verstedelijking is verstening

Wie over de mens en de menselijke geschiedenis spreekt, heeft het in feite over de verstedelijking van de wereld. Het woord civilisatie verwijst naar het leven van de civis oftewel de stedeling. Peter Frankopan schrijft daarover in zijn nieuwe boek De transformatie van de aarde, een nieuwe wereldgeschiedenis: ‘Hoewel steden maar 3 procent van het aardse oppervlak beslaan, herbergen de stedelijke gebieden meer dan de helft van de wereldbevolking. Steden zijn niet alleen verantwoordelijk voor een aanzienlijk aandeel in de opwarming van de aarde, maar ze zullen er in de komende decennia zwaar door getroffen worden.’  En iets verderop schrijft hij: ‘Om dat in historisch perspectief te plaatsen: in 1900 woonde iets meer dan 15 procent van de wereldbevolking in (grote) steden; in 2050 zal meer dan 70 procent stedeling zijn.’

Wat betekent dat stapelen van mensen voor de leefbaarheid en de biodiversiteit? Straks verzuipen wij mensen in opgestapelde blokkendozen waarvan alleen de projectontwikkelaars rijk zijn geworden. Stijgt het zeewateroppervlak door het smelten van het poolijs, dan komen vele miljoenensteden die veelal aan zeehavens liggen, onder water te staan.

Over die verstedelijking en het effect daarvan schreef lang geleden Lewis Mumford, een fenomenaal auteur die Frankopan niet in zijn boek vernoemt. Maar Mumford had het in het licht van The city in history (één van de vele boeken die hij over dit onderwerp schreef) al over het grote probleem van massificatie en versnelling in een zich steeds verder ontwikkelend bureaucratisch systeem. In feite trekt Frankopan verder in dat spoor als hij het heeft over de transformatie van de aarde.

Terug naar het oorzakelijke

Frankopan begint bij het begin, de wereld van circa 4,5 miljard jaar tot 7 miljoen jaar voor onze jaartelling. Vanaf dit eerste hoofdstuk doorloopt hij vanaf het verschijnen van onze soort hoofdstuksgewijs de wisselwerking tussen mens en omgeving. Hij doet dat door middel van hoofdstukken die aan de hand van chronologie de wereld- en mensontwikkeling verkennen tot op de rand van de ecologische grenzen van vandaag. Dat wil zeggen tot aan het laatste hoofdstuk 24 dat gaat over de periode van circa 1900 tot aan ons heden. Het leidt, zoals ik al schreef tot een veelomvattend, imposant en monumentaal boek. Een boek dat je met een diepe en sombere zucht dichtslaat vol: als je het nu nog niet snapt, dan zul je het nooit snappen.

Frankopans boek kent, zoals hij het schrijft, drie doelstellingen. Ten eerste het benadrukken van de klimaatverandering die voortkomt uit menselijk gedrag dat uit is op economische groei. Klimaat ziet hij als een belangrijk thema dat een genegeerd thema is in de wereldgeschiedenis. Dat doel op zich is niets bijzonders. Er zijn talloze publicaties over dit onderwerp verschenen waarbij ik alleen maar verwijs naar één van de laatste: Het Klimaatboek dat eind 2022 onder redactie van Greta Thunberg uit kwam.

Ten tweede wil hij in kaart brengen hoe de mensensoort het milieu naar eigen goeddunken heeft geëxploiteerd en naar zijn hand heeft gezet, zowel ten goede als ten kwade. Ten derde beoogt hij een verbreding van de horizon van onze kijk op de geschiedenis. Daar voegt hij aan toe: ‘Bij de bestudering van het verleden is de aandacht vooral uitgegaan naar het mondiale noorden, dat wil zeggen naar de rijke samenlevingen in Europa en Noord-Amerika, waarbij de geschiedenis van andere continenten en regio’s vaak werd afgedaan als van secundair belang of compleet werd genegeerd.’ Het is een thema dat zo centraal staat in de huidige Latijns-Amerikaanse filosofie: het sur-sur denken.

De doelstellingen van Frankopan bij het schrijven van De transformatie van de aarde, hebben geleid tot een imposant, monumentaal boek van een dikke 700 pagina’s, een boek dat nog dikker zou zijn geweest als hij alle noten en verwijzingen zou hebben opgenomen.

Zoals bijvoorbeeld de Latijns-Amerikaanse bevrijdingsfilosofen het stellen, kun je een systeem niet postmodern veranderen, maar zul je stapsgewijs tot een complete systeem verandering, tot een transmoderne verandering moeten komen, wil je moeder aarde – onze biosfeer – in leven houden. Je kunt immers een probleem niet oplossen door middel van de denkwijze die het probleem veroorzaakt heeft, zoals het al klonk uit de mond van Einstein. En in belangrijke mate schuilt dat in ons rupsjes-nooit-genoeg gedrag. In zoals Marx dat noemde: het ongeremde streven naar winstaccumulatie.

We kunnen niet vanuit een buiten-planetaire positie ons eigen planetaire systeem bezien, zoals de Belgische kosmoloog Thomas Hertog het in de afgelopen uitzending van Zomergasten op de Nederlandse tv zei: laat je geloof thuis om je alleen bezig te houden met wat vaststaat, wat te bewijzen valt.

Wat we wel kunnen realiseren, is een mentale omslag op basis van een ethisch-ecologisch besef dat de natuur niet tegenover ons staat maar dat wijzelf onderdeel van de natuur zijn. We kunnen wat onafwendbaar lijkt alleen maar beïnvloeden door een ethisch-ecologische onderwijsvorm waarin niet het discursieve denken – de taal, het talige denken en de talige argumentatie – maar de werkelijke werkelijkheid centraal staat. Een pedagogische aanpak die Paulo Freire voorstond, wiens naam in onze wereld ook zo goed als uitgeklonken lijkt.

A la recherche du temps perdu

Frankopan is hoogleraar Wereldgeschiedenis aan de Oxford University. Hij is bij velen bekend als de auteur van bestsellers als De zijderoute en De nieuwe Zijderoute. Dat heeft vooral te maken met de manier waarop hij veelomvattende gebeurtenissen in pakkende taal weet te vatten. Als schrijver weet hij zijn verwondering voor veel invloed hebbende, historische ontwikkelingen aanstekelijk over te dragen aan de nieuwsgierige lezer. Hij beoogt een mentale omslag in het denken wat van belang is om de oogkleppen weg te nemen waardoor wij via onze westerse scholing naar de wereld en de wereldgeschiedenis kijken. De veranderingen die door de mens – met name vanaf de industriële revolutie –  in gang zijn gezet, lijken onafwendbaar tot een niet leefbare aarde en biosfeer te leiden indien wij blijven wegkijken van hoe wij zijn opgegroeid. Zoals hij het formuleert: ‘Opgegroeid in een wereld van net-niet ongelukken – zoals uit de hand gelopen kernreactor explosies – van bijna rampen en menselijke fouten’, lijkt in de wereld van welstand de westerse mens de ogen te sluiten voor wat op het spel staat.

In die zin is het dan ook meer dan interessant om naast dit boek van Frankopan het vertaalde boek van Patrick Moore te lezen: Onzichtbare neprampen en verzonnen onheil. Moore is een Canadese ecoloog die schreef en schrijft over zin en onzin in het klimaatdebat. Hij stond aan de wieg van Greenpeace maar afhaakte toen die club van een idealistische organisatie veranderde in een commerciële club die steeds meer werd gedreven door politieke agenda’s. De waarde van zijn boek is, dat hij vanuit zijn kennis over ecologie vraagtekens zet bij de veronderstelde oorzaak-gevolg relatie. Causaliteit is wat anders dan correlatie. Ook bij hem gaat het om de relatie tussen energieverbruik en de aanpassing van samenlevingen aan de leefomgeving. Om een natuur die bestaat uit kringlopen, een natuur die geweld wordt aangedaan als groei gezien wordt als een louter lineair fenomeen. Alles wat ongeremd groeit, leidt als een kankergezwel tot de dood.

Lees het boek en schreeuw het uit

Het is te hopen dat dit boek door velen en vooral door de boven ons gestelden wordt gelezen. Maar waar halen zij nog in godesnaam de tijd vandaan om het door te ploeteren. En dat is misschien wel de trieste conclusie waarmee ik het boek dichtsloeg. Zij die het zouden moeten lezen om wat er werkelijk speelt een halt toe te roepen, zullen het op een salontafeltje leggen of op een imposant bureau. En daar ligt het dan om de ander te imponeren maar zonder het zelf uitputtend gelezen te hebben. De schijn wekken van begrip en verder kwatelen zonder iets te doen. Hoe onverantwoord zijn de boven ons gestelden – de mensen met veel geld en vooral buitensporige macht – bezig om het leven op onze ‘biofiele’ planeet naar de filistijnen te helpen?

Qua omvang lijkt het boek van Frankopan op de boeken van Lewis Mumford naar wie ik verwees, maar die ook nauwelijks nog iemand leest. Maar vooral ook op het indrukwekkende boek Honger van de Argentijnse journalist Martín Caparrós. Honger net als het daarmee samenhangende onverantwoord omgaan met de biosfeer, vormt het grootste probleem van onze tijd, terwijl het een eenvoudig op te lossen probleem is, zoals Caparrós het uitwerkt. Als we het maar zien en willen zien!

Vandaar de oproep: verdomme nog aan toe, lees die boeken en schreeuw het uit, blokkeer de straten zoals Extinction Rebellion het doet, laat de supermarkten in hun eigen sop gaar koken en zorg dat er voor wie na ons komt ook nog een leven mogelijk is. Kies voor openbaar vervoer en stap niet in de SUV. Of moeten we soms na de schoolstaking van Greta maar in gaan zetten op een seks-staking omdat het voortbrengen van nakomelingen slechts dient om het sterfhuis te vullen. Riep Karl Marx niet ooit: ontwaakt, verenigt u! Nu niet dat ouderwetse verenigt u dat slechts gericht was op de arbeidersklasse maar massaal nu een verenigt u met z’n allen. Laten we ophouden met ziende blind en horende doof te zijn en inzetten op linkse rebellen om de klus geweldloos te klaren.

Peter Frankopan, De transformatie van de aarde, een nieuwe wereldgeschiedenis, Spectrum, Amsterdam, 2023.