In oktober 1886 werd, als een geschenk van vrijheid, het Vrijheidsbeeld neergezet op de plek die later Liberty Island zou gaan heten. Nadat suffragette Mathilda Joslyn Gage had gehoord dat vrouwen voor de openingsceremonie niet op het eiland mochten komen, voer zij met haar aanhangers met een stoomschip de haven van New York uit, om protest aan te tekenen.
Zij verklaarden, zo schrijft Angela Saini in haar boek De Patriarchen, de oorsprong van ongelijkheid: ‘Het is het typische sarcasme van de negentiende eeuw om de vrijheid voor te stellen als een vrouw terwijl niet één vrouw in dit hele hele land over politieke vrijheid beschikt.’
Saini heeft daarvoor in haar boek onderzocht, hoe in een ver verleden, in vroege Amerikaanse samenlevingen, gemeenschappen een matrilineaire inrichting kenden. Het wierp bij haar de vraag op hoe het toch mogelijk was dat in een land als de VS vroege gemeenschappen meer egalitair en matrilineair waren samengesteld dan in wat de ‘moderne’ samenleving wordt genoemd.
Destijds boog Lewis Henry Morgan, etnoloog en advocaat uit New York, zich over die vraag. Hij was de inspirator van Friedrich Engels – de steun en toeverlaat van Karl Marx – die hem in 1884 bracht tot de publicatie van zijn De oorsprong van het gezin, van de particuliere eigendom en van de staat.
Het verschil met Morgan was, dat Engels de overgang van het matriarchaat naar het patriarchaat beoordeelde ‘als de tragische teloorgang van de vrijheden van de vrouw’. Het patriarchaat plaatste de vrouw terug ‘in een staat van onderworpen gedienstigheid, ze werd de slaaf van zijn lust en het instrument om zijn kinderen voort te brengen’, een ongelijkheid die Engels in relatie bracht met de economische onderdrukking en het veiligstellen van overerving van bezit.
Engels zag de redding voor vrouwen in de oprichting van een egalitaire, klasseloze samenleving. In de negentiende eeuw werd, aldus Saini, het Europese patriarchaat geëxporteerd naar andere plekken op aarde.
Maar de vraag blijft bestaan hoe het principe van mannelijke superioriteit en dominantie tot stand kwam en tot in onze tijd voortduurt. We hoeven alleen maar naar een figuur als Trump te kijken wat dat betekent.
Vrouwenmacht
Uit de Griekse oudheid kennen we het theaterstuk Lysistrata van Aristophanes. Op Wikipedia valt daarover te lezen: ‘Volgens de Oudgriekse wetten waren vrouwen “niet in staat tot een zelfbepaalde daad, als bijna… een onpersoon”, genoten ze geen politieke representatie en waren ze aangewezen tot de vrouwenkwartieren van de Atheense huizen’.
In het stuk besluiten vrouwen mannen seksueel genot te ontzeggen totdat hun partners stoppen met strijden en doden in de Peloponnesische Oorlog. Je zou willen dat datzelfde ook nu in onze tijd zou gebeuren, weigeren van seks om vrede te realiseren.
Tom Lanoye schreef het theaterstuk Artopa dat onlangs in Nederland werd opgevoerd, waarin Griekse vrouwen oog in oog komen te staan met Trojaanse vrouwen die na de bezetting van hun stad de dood verkiezen boven het voortleven onder repressie.
Lanoye zei daarover: ‘De paradox van de vrede is dat ze veroverd moet worden. Met geweld.’ Toevalligerwijs – of niet – werd ook het stuk Het Huis van Troje door de Toneelschuur opgevoerd, waarin de oorlog van Troje bekeken wordt vanuit de terugblik van vrouwen.
Het stuk begint met de openingszin: ‘De Grieken hebben gewonnen’. Met die openingsverzuchting is alles gezegd. Maar tot welke prijs? Het zijn producties van waaruit door vrouwelijke ogen naar verschrikkingen worden gekeken die mensen elkaar aandoen.
Ze zijn actueel omdat het nu wederom mannen zijn die aanzetten tot bewapening, verdriet en verderf: Poetin, Zelensky, Netanyahu en Biden. En noem hen verder maar op. Wapens in plaats van woorden. Woorden die in de genoemde toneelproducties zo veelzeggend klinken uit de mond van vrouwen. Maar toch dat patriarchaat. De man als stamhouder, de man als potentaat.
Teveel van hetzelfde
Er speelde dit soort aspecten door mijn hoofd toen ik het met veel tamtam uitgebrachte boek van Angela Saini begon te lezen. Ik las op de achterflap: dit boek is actueel, vurig pleidooi voor rassendenken, sterk staaltje onderzoeksjournalistiek over racisme.
Maar het lezen liep uit op een teleurstelling. Saini blijft voorbeelden aandragen zonder tot een diepgaandere analyse te komen dan wel tot het formuleren van een antwoord op de vraag: hoe nu verder?
Waarom blijft zij maar voorbeelden aandragen over hoe mannen de wereld hebben gedomineerd en die blijven domineren? Er wordt door Saini nauwelijks of niet terugverwezen naar black is beautiful of naar de #MeToo-beweging.
Zij verwijst weliswaar naar vrouwelijke intellectuelen als Angela Davis en Carol Gilligan maar gaat bijvoorbeeld niet in op Gilligans destijds zo spraakmakende werk In a different voice. In dat boek ging het over verschil in morele oordelen tussen jongens en meisjes.
We lezen in het boek van Saini maar één keer de naam van Judith Butler, die samen met haar vrouwelijke partner Wendy Brown zo opkomt voor vrouwenrechten. Om het met verwijzing naar deze Amerikaanse filosofen hierbij te laten.
Wat betreft Nederland valt te wijzen op Anja Meulenbelt. Maar vooral speelt het thema vrouwenrechten en matriarchaat in Latijns-Amerika bij zowel de indígenas – vrouwen wier afkomst verwijst naar vroegere bewoners – als naar vrouwelijke filosofen.
Saini heeft zeker veel werk verzet met speurwerk naar vormen waarin geen sprake was van patriarchaat, maar wel van matriarchaat. Jammer genoeg komt ze in feite, zoals ik het lees, niet verder dan een opeenstapeling van voorbeelden om dat patriarchaat te bevestigen en in kaart te brengen.
Ze verwijst naar de islamitische landen zoals Iran. Ze is verrast, verwonderd en teleurgesteld over de gelijkwaardigheid in het Sovjetsysteem. Ze heeft het over dna-onderzoek. Zoals blijkt uit haar literatuurverwijzingen, heeft ze zich intensief in het onderwerp verdiept.
Uiteindelijk leidt het haar tot de conclusie: ‘Willen we er ooit in slagen de schade te herstellen die is veroorzaakt door eeuwen van diepgewortelde patriarchale macht, dan kan dat alleen door het cultiveren van onze gemeenschappelijke menselijkheid’. Maar dat is een open deur.
Angela Saini. De Patriarchen, de oorsprong van ongelijkheid. Ten Have, Utrecht, 2023, 336 pp. ISBN 978 9025 9088 50 – Angela Saini is wetenschapsjournalist voor BBC-radio.
Steun voor een nieuwe website
We hebben uw hulp nodig voor een essentiële opfrissing van de website. Om die interactiever, sneller en gebruiksvriendelijker te maken hebben we 30.000 euro nodig. Elke bijdrage, groot of klein, helpt. Met uw donatie ondersteunt u onafhankelijke journalistiek die de verhalen blijft brengen die er echt toe doen. Laat uw hart spreken.
