Wendy Brown doceert politicologie aan de Universiteit van Californië. Haar onderzoek is sterk feministisch en anti-neoliberaal en is gericht op de realisatie van politieke soevereiniteit in wereld die bol staat van autoritair, demagogisch bestuur. Zij is de partner van de evenzeer gezaghebbende filosoof Judith Butler (zie The body politics – a philisophical stroll with Judith Butler and Sunaura Taylor).
Het is relevant om haar interpretatie van het begrip charismatische autoriteit eens te toetsen aan het denken van Enrique Dussel die haar roep om invulling aan het nihilisme concreet invult. Zeker gezien het oorlogsgekletter in het huidige tijdsgewricht is het van belang om het gedrag van politieke leiders en de invloed die zij hebben op wat er met de mens gebeurt, in Webers antwoord op het nihilisme te plaatsen.
In het denken van Enrique Dussel valt vaak het accent op opvattingen over de dominante hegemonie van Weber. Weber pleit voor een charismatisch leiderschap. Dussel vertaalt dat naar het mandateren van een politiek leider die – na gekozen te zijn – wetten op kan leggen hetgeen kan ontaarden in dictatoriaal bestuur.
Een absolute heerser die militair geweld zou mogen inzetten om een oorlog van allen tegen allen te voorkomen. Het stelt de vraag naar hoe zich legaliteit en legitiem tot elkaar verhouden omdat wat legaal – geldig – is, niet altijd legitiem – sociaal rechtvaardig – is.
Het werk van de nazistische volgeling van Weber, de jurist Carl Schmitt, laat zien hoe een verkeerde uitwerking van Webers opvattingen tot ontaarding van dat charisma kan leiden. We zien daarvan in de huidige actualiteit iets soortgelijks in het optreden van Netanyahu die internationale rechtsregels aan zijn laars lapt.
Vandaar dat het relevant is om eens naar de interpretatie van Webers opvattingen in het denken van Wendy Brown te kijken. In haar werk ligt, net als in het werk van Enrique Dussel, het accent op politieke filosofie.
In haar voordracht belicht zij het denken van Weber aan de hand van de twee Vocation Lectures die Weber twee jaar voor zijn dood gaf, Politik als Beruf en Wissenschaftler und Politiker.
Tot aan het begin van de twintigste eeuw stond in het Grieks-christelijke denken van Europa god als schepper van het leven centraal. Het goede leven na de dood was het doel waarop mensen zich dienden te richten. Middelen om dat doel te bereiken werden op dat goede leven na de dood afgestemd.
Zoals Wendy Brown allereerst uitwerkt, vocht Nietzsche die doelgerichtheid aan. Met hem begon de secularisatie oftewel het nihilisme: god is dood. Dat wil zeggen de universeel gedeelde bestemming is weg.
Nietzsche: “Laten we denken aan de gedachte in zijn meest verschrikkelijke vorm: het bestaan zoals het is, zonder betekenis of doel, maar onvermijdelijk terugkerend, zonder finale in het niets: “de eeuwige terugkeer”. Dit is het uiterste van het van nihilisme: het niets (het ‘zinloze’) voor altijd!
Nietzsche zag de moraal als een instrument tot overheersing. Volgens hem heeft het onderscheid tussen goed en kwaad, goed en slecht, geen ethische basis, maar is het gebaseerd op de wil om een bepaalde ideologie in een gemeenschap te verankeren.
Zijn nihilisme leidde tot het zoeken naar een nieuwe doelstelling, naar een nieuw maatschappelijk anker. Het leidde ertoe dat de leegte werd opgevuld door de markt. In doel en middel kwam een marktgerichte economie centraal te staan. God werd geld.
Eigenbelang – het individualisme – werd een ander woord voor zelfrealisatie. Dat individualisme en het leven gericht op bezit en winstmaximalisatie – waarin het gemeenschappelijke ondergeschikt werd aan het private – kreeg een extra impuls door het neoliberalisme.
Weber ziet een groot gevaar in het nihilisme dat in aansluiting op de publicaties van Nietzsche grote invloed krijgt op zowel het politieke als op het wetenschappelijke denken. Hij oppert voor een nieuwe waarde-oriëntatie en wijst vooral op de noodzaak van een onderwijs dat losstaat van het marktdenken en de politiek.
De nieuwe tijd vraagt om goed opgeleide en verantwoord denkende en handelende mensen. Ongeschoolde mensen maken verkeerde keuzes, ze kiezen valse profeten. Zoals zij – verwijzend naar een opmerking van Trump – diens woorden citeert: ‘Ik houd van mensen met weinig opleiding’.
De vragen die zij in dat kader opwerpt, zijn vragen naar maatschappelijke verantwoordelijkheid en de maatschappelijke verantwoordelijkheid van wetenschappers. Ze luiden in haar woorden:
Een manier om dit dilemma aan te pakken (de Umwertung aller Werten), te erkennen en te onderzoeken is het stellen van postnihilistische vragen aan onze studenten zoals
- In welke wereld wil je leven?
- Hoe moeten of kunnen wij mensen onze gemeenschappelijke inzichten in deze crisistijd in de wereldgeschiedenis ordenen ?
- Welke waarden zouden ons bestaan moeten (re)organiseren? Duurzaamheid? Vrijheid? (Maar welke?)
Hoe hebben de politieke machten en de op winstmaximalisatie gerichte technologieën die door mensen zijn voortgebracht, kunnen leiden tot wetenschappelijke ontwikkelingen die de mens op het spoor van zelfvernietiging hebben gezet?’ enzovoort.
In het licht van soortgelijke vragen over de dominantie van het eurocentrisme, het daaruit voortkomend nihilisme en de betekenis van een ethiek die sturend is voor politiek en economie plaatst Enrique Dussel zijn materiële ethiek waarin het leven en de instandhouding van het leven centraal staan.
De duurzame instandhouding van het leven is het doel waaraan het menselijk handelen – de middelen – moet worden aangepast om voortbestaan te waarborgen. Wat het leven vernietigt is het kwaad. Het goede is wat het leven waardeert, respecteert en in stand houdt.
De logica zoals die in het Westen vorm kreeg, komt voort uit een berekende en berekenbare rationaliteit. Daaraan liggen aannames, vooronderstellingen ten grondslag. Zij vormen het fundament en de premissen waaruit de westerse wetenschappelijke paradigma’s zijn voortgekomen.
Volgens Wendy Brown moet vanuit een ander voorstellingsvermogen, vanuit een andere toekomstblik door middel van onderwijs gericht op het stimuleren van het kritisch vermogen van studenten worden ingezet om tot andere maatschappelijke doelstellingen en een andere logica te komen.
Zij pleit voor een activering van een voorstellingsvermogen – voor een waardesysteem – ten dienste van het voortbestaan van het leven en wat daartoe nodig is. Leren zelfstandig te denken is belangrijker dan het leren antwoorden binnen kaders waarin aan ideologische uitgangspunten geen vragen mogen of kunnen worden gesteld.
Het legt een grote verantwoordelijkheid bij opleiders om dat kritisch denkvermogen te stimuleren. Het sluit aan op het grote probleem dat aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog de Joodse filosoof Edmund Husserl aan de orde stelde in zijn Die Krisis der Europäischen Wissenschaften und die Transzendentale Phänomenologie.
Het uitblijven van een antwoord van intellectuelen op de maatschappelijke problematiek leidde tot de ellende die nog altijd niet voorbij is. Of zoals hij dat wel stelde: waardevrije wetenschap is waardeloze wetenschap (zie De Crisis en de Crisis van Carlo Ierna).
Wendy Brown. Nihilistic Times – Thinking with Max Weber. Harvard University Press, 2023, 144 pp. ISBN 978 0674 2793 84
