Mensen zeggen het vertrouwen op in de politiek. Ze wenden zich af en laten het gebeuren omdat men er toch geen invloed op heeft. Politieke partijen zijn gesloten kaders. Een soort van bovenwereld die niet langer de wil van het volk verstaat dan wel die volgt.
Het gaat politici meer om eigenbelang en het eigen curriculum en niet om de realisatie van een leven waarin ook onze kinderen en kleinkinderen verder kunnen. Politici zien hun werk niet langer als een erebaan maar lopen aan de leiband van de grote ondernemingen. Kortom dat wat men alom hoort zonder dat het systeem verandert, zonder dat vertrouwen in wat ons allen aangaat, herwonnen wordt.
Ofschoon Enrique Dessel veel te weinig bekend en gekend in onze Europese landen, is hij wellicht de belangrijkste nog levende filosoof. Als geen ander kent hij de Europese en Angelsaksische filosofie, is hij bekend met het precolumbiaanse erfgoed, maar beheerst hij ook het geestelijk erfgoed van de oude Semitische culturen. (zie Latijns-Amerikaans bevrijdingsfilosoof Enrique Dussel, onterecht onbekend in Europa)
Hij is daartoe in staat vanwege zijn kennis van zowel het Latijn, het Grieks als het Hebreeuws en vanzelfsprekend zijn moedertaal Spaans. Een uiterst goede universitaire studie ligt daaraan ten grondslag.
Inmiddels heeft hij meer dan zestig boeken geschreven, kent hij het werk van Marx als geen ander en zet hij zich in voor een politieke ommekeer in Zuid-Amerika. In zijn werk staan de ‘niemanden’, de slachtoffers van de moderniteit centraal. Het gaat hem om de gemarginaliseerden, het precariaat, om mensen die moeten leven van de dag in de dag zonder zicht op levensverwachting en zelfrealisatie.
Het betreft mensen die bij ons afhankelijk zijn van voedselbanken, van schuldkwijtschelding, een tekort aan onderwijs en die kampen met gezondheidsproblemen die terugvoeren op armoede. In lijn met opvattingen van hedendaagse neurowetenschappers als Patricia S. Churchland1 zet hij zich af tegen het ’van bovenaf’ gegevene en gekende, zoals dat doorklinkt in het op christelijke basis gefundeerde metafysische denken.
Maar bovenal gaat het hem om het politieke, het vorm geven en realiseren van goed bestuur om het ‘buen vivir’ te realiseren. Ondanks zijn hoge leeftijd activeert hij jonge mensen om zich op basis van inzicht in te zetten voor de participatieve democratie waarbij hij veelal het voorbeeld van de Zapatisten aanhaalt. Hij is de kartrekker van de huidige Mexicaanse president André Manuel López Obrador.
Op dit moment is hij bezig een laatste groot werk klaar te maken voor publicatie – zijn estética de la liberación – dat volgt op de afronding van zijn opus magnum Política de la liberación, Critica creadora volumen III.
Uit die toevoeging blijkt dat er reeds twee werken waren verschenen. Deel I betrof Historia mundial y crítica waarin hij een geheel andere visie op de wereldgeschiedenis en op de westerse filosofie geeft dan die wij kennen en uitdragen via ons onderwijs. Vandaar dat crítica.
Deel II betrof de Arqitectónica. Hij tracht daarin een beschrijving te geven van de politieke totaliteit in abstracto, om pas daarna in te gaan op de concrete complexiteit. Dat onderdeel van deel II volgt in aansluiting en betreft de politieke praktijken, de minimale en noodzakelijke instellingen en de beginselen.
Hij gaat in op zowel de historische omstandigheden als op de conflicten, de crisis en de creatieve processen wat het geheel van dit veel omvattende werk zo bijzonder maakt. Er valt dan ook veel te lezen: deel I omvat 584 pagina’s, deel II 543 en het onlangs verschenen deel III 767 pagina’s.
Creatieve kritiek
Anders dan de eerste twee delen, is dit nieuwe deel III dat eind 2022 verscheen, het werk van een collectief waarvan Dussel de grote inspirator en animator was. Een aantal hoofdstukken zijn van zijn hand. De andere zijn door naaste medewerkers geschreven.
Het geeft daardoor ook een inzicht in zijn manier van werken als docent. Het collectief staat voorop. In eerste instantie zijn er de seminars, de werkbesprekingen waarin hij onderwerpsgewijs opvattingen bespreekt en teksten voorlegt. Die gaan door de mangel van de dialoog totdat er aan het slot van alle sessies een geheel in boekvorm verschijnt.
Die boeken zijn vervolgens – korte tijd na publicatie – gratis in pdf te downloaden. Ook dat maakt hem bijzonder. Enrique Dussel blijft ondanks zijn wijsheid en grote kennis een bescheiden man. Het doet evenwel geen tekort aan zijn onversneden kritiek op bestaande politieke systemen en machthebbers.
Het derde deel van de Política de la liberación begint met een voorwoord waarin een nieuw thema wordt beschreven: de onvermijdelijke diachronie van de politiek, oftewel de drie dialectisch (analoog) evoluerende tijden van elk politiek systeem, die verwijzend naar Walter Benjamin ‘constellaties’ worden genoemd en lange historische periodes kunnen omvatten.
In deel twee van dit boek (de tweede, negatieve, constellatie) wordt de onvermijdelijke deconstructie van de eerste constellatie blootgelegd. Daarbij gaat het om de aanspraak op rechtvaardigheid, wat daarvan terecht is gekomen, hoe mensen worden uitgesloten en hoe zich dat verhoudt tot legaliteit en legitimiteit.
Het gaat daarin over de plaats van het volk als de zetel van de macht, het messiaans leiderschap (Walter Benjamin), de illegaliteit van de drager van de legitieme macht indien die macht corrumpeert.
Hij bekritiseert Weber die leiderschap ziet als legitieme dominantie. Deel drie van dit boek beschrijft de praxis van de hypermacht als rebellie van het volk ter realisatie van een nieuw (transmodern) systeem waarin het volk zich via gecoördineerde acties van sociale bewegingen verzet tegen onderdrukking en opkomt voor daadwerkelijke participatie.
De hele Política de la liberación dient gelezen te worden in het licht van Dussel materiële opvatting over ethiek. Dat wil zeggen dat eerst aan de noodzakelijke levensvoorwaarden dient te worden voldaan voordat de mens in vrijheid en betrokkenheid kan participeren.
Zoals Brecht het ooit zei: erst kommt das Fressen, dann kommt die Moral. En niet andersom. Anders gezegd: als het lichaam sterft van de honger is het uit met het denken.
Waar noodzakelijkheid regeert, bestaat geen vrijheid. Pas op basis van het noodzakelijk voldoen aan basisbehoeften kan er sprake zijn van menswaardige gedragsverhoudingen, van ethiek. Een aanspraak op universaliteit is een contradictio in terminis. Ethiek is altijd cultureel verankerd.
Enrique Dussel. Política de la liberación, crítica creadora, volumen III. Trotta, Madrid, 2022.
Note:
1 Patricia S. Churchland: Conscience, The origins of moral intuition, Norton&Company, New York.