Wanneer een werknemer van een bedrijf een arbeidsongeval meemaakt, dan is de werkgever verantwoordelijk en komt de arbeidsongevallenverzekering tussenbeide. De afgelopen decennia zijn er veel stappen gezet om arbeidsongevallen te voorkomen en werknemers te beschermen indien die toch gebeuren. Maar dat is slechts één manier waarop je werk je gezondheid kan schaden. Waar onze samenleving nog te weinig oog voor heeft, is de manier waarop werk je sluipend ziek kan maken. Veel problemen worden pas na verloop van tijd zichtbaar.

“De grootste oorzaken van arbeidsongeschiktheid in dit land zijn musculoskeletale aandoeningen en burn-out of depressie”, zegt Laurent Vogel. “Dat eerste is het gevolg van repetitieve arbeid en werk in slechte houdingen. Het tweede komt door te weinig aandacht voor psychisch welzijn op de werkvloer.”

“In beide gevallen duiken de problemen pas op na verloop van tijd en eens de problemen daar zijn, kunnen mensen er maar weinig aan doen. Voor een arbeidsongeval krijg je meteen compensatie. Maar krijg je vijftien jaar later kanker door blootstelling aan schadelijke stoffen, dan valt de link met het werk al moeilijker te leggen. Het aantal mensen dat effectief compensatie krijgt voor dergelijke problemen, ligt nog steeds te laag.”

Herkent u patronen in het type banen en de profielen van werknemers die meer risico lopen op sluipende gezondheidsproblemen?

“Mensen die in precaire arbeidsomstandigheden terechtkomen, hebben doorgaans sowieso al een kwetsbare positie op de arbeidsmarkt. Die precariteit ontstaat door factoren zoals opleidingsgraad, gender en etnisch-culturele achtergrond. Statistisch gezien zijn het vaker vrouwen en mensen met een migratieachtergrond. Vaak gaat het ook over tijdelijke contracten waarbij het risico groter is om werkloos te worden.”

“De meest precaire omstandigheden zie je in de sector met de dienstencheques. Onderzoek aan de Vrije Universiteit van Brussel toonde aan dat mensen uit deze sector een hogere kans hebben om invalide te worden dan in eender welke andere activiteit. Net deze werknemers hebben de meest kwetsbare achtergronden. Vaak zijn het mensen die voordien in de illegaliteit zaten.”

Werken arbeidsgerelateerde gezondheidsrisico’s en de reeds bestaande sociale ongelijkheid elkaar dan niet enkel in de hand?

“Absoluut. Dat werd ook pijnlijk zichtbaar tijdens de Covid-pandemie. Enkel mensen in essentiële beroepen moesten naar het werk blijven gaan zonder mogelijkheid om van thuis te werken. Het gaat over zorgverleners, personeel van woonzorgcentra, medewerkers in logistieke distributiecentra van supermarkten en medewerkers van de openbare vervoersdiensten. Statistieken tonen dat dit overwegend mensen uit lagere sociale klassen zijn.”

“Medewerkers in logistieke distributiecentra van supermarkten werken bijvoorbeeld vaak via interimcontracten van één week. Op hun werkplaats hingen dan wel voorschriften op omtrent afstand en hygiëne, maar die voorschriften konden ze niet volgen als ze ook aan de productiviteitseis van het bedrijf wilden tegemoetkomen. Ze moesten kiezen tussen hun gezondheid beschermen, of de productiviteit hoog genoeg houden zodat ze de week nadien opnieuw een contract kregen. Het aantal besmettingen lag hier dan ook hoger, en dit heeft effectief tot overlijdens geleid.”

“Zeker wanneer je naar zorgverlening kijkt, is het probleem schrijnend. In onze kapitalistische samenleving wordt zorgverlening als secundair beschouwd. Dat vertaalt zich naar de lonen en de profielen van de werknemers. Het zijn vooral laaggeschoolde vrouwen en veel vrouwen met een migratieachtergrond. We beschouwen dit als arbeid waar weinig kwalificaties voor nodig zijn, terwijl het net gaat over werk dat fysiek en emotioneel erg zwaar is. Er komen veel gezondheidsrisico’s bij kijken en ze werken onder veel restricties en een hoge druk, maar ze kunnen daar niets aan doen omdat ze die baan nodig hebben. Onze samenleving is afhankelijk van dit werk, maar waardeert het niet.”

Welke middelen hebben werknemers dan tot hun beschikking om hun eigen gezondheid op het werk te beschermen?

“Daarvoor zijn vakbonden belangrijk. Enkele jaren geleden was er een voorval bij Delhaize van een werkneemster die een operatie aan borstkanker moest ondergaan. Na de operatie kon ze niet hetzelfde fysieke werk leveren, dus verzocht ze Delhaize om aanpassingen aan te brengen in de werkplaats zodat ze kon blijven werken. Delhaize weigerde en wou haar niet opnieuw aan het werk laten. De vakbond heeft dit toen aangevochten en de werkneemster heeft gelijk gekregen.”

Delhaize plant het bedrijf nu op te splitsen in kleine zelfstandige franchises. Kunnen werknemers zich daarna nog beschermen tegen gezondheidsrisico’s?

“Niet onder de huidige wetgeving. De zelfstandige winkels zijn te klein om zich in vakbonden te verenigen. Naar mijn mening zouden ze de drempel moeten verlagen om je te mogen verenigen in vakbonden: van 50 werknemers naar 20 werknemers. Of je kan het voorbeeld van Zweden, Spanje en Italië volgen. Zij werken met territoriale vakbondsvertegenwoordiging: werknemers van verschillende kleine zaken kunnen zich dan per dorp of per provincie in een vakbond verenigen om hun belangen te verdedigen.”

Daarmee is het probleem nog niet van de baan dat het moeilijk is om de werkgever verantwoordelijk te stellen voor gezondheidsproblemen die pas na verloop van tijd zichtbaar worden. Bestaat hier een wettelijk kader voor?

“In feite kent België een sterk wettelijk kader om aan preventie te doen op de werkvloer. Er bestaan bijvoorbeeld tal van regels die werkgevers verplichten om geen schadelijke materialen te gebruiken. Het probleem is echter dat de wetgeving niet wordt nageleefd omdat er te weinig controle op is. Er zijn gewoon te weinig arbeidsinspecteurs.”

“Daarnaast huren veel bedrijven externe preventiediensten in. Die diensten werken bijgevolg niet volledig onafhankelijk. Het advies dat ze leveren, moet passen binnen de marge van waar het bedrijf toe bereid is. Primaire risico’s worden daardoor te weinig verwijderd.”

“Binnen de sector van de dienstencheques wordt het probleem nog groter: poetshulpen werken niet op het terrein van de werkgever, ze gaan naar iemand anders hun huis. Voor particulieren die een poetshulp in huis ontvangen, bestaan er geen veiligheidsvoorschriften of controles. Er zijn bijzonder veel getuigenissen van werknemers die met onacceptabele situaties geconfronteerd werden, maar er niets aan konden doen.”

Na langdurige ziekte moet een re-integratieprocedure mensen weer aan het werk krijgen. Daarbij staat er veel druk op de zieken zelf. Wat is uw kijk hierop?

“Mensen moeten de kans krijgen om weer aan het werk te gaan, indien dat ook mogelijk is en het werk geen verdere gezondheidsrisico’s meebrengt. Het is niet acceptabel om werknemers onder druk te zetten wanneer we werkgevers niet onder druk zetten om de arbeidsomstandigheden te verbeteren.”

“In realiteit gebeurt dit echter zelden en gebruiken bedrijven dit zelfs vaak om werknemers te laten afvloeien. Bedrijven hebben het recht werknemers te ontslaan wanneer die niet meer in staat zijn het werk uit te voeren. Zoals eerder gezegd, krijgen veel van deze werknemers helemaal geen compensatie voor hun gezondheidsproblemen. In 2017 toonde een studie aan dat 72 procent van langdurig zieken op dat moment niet in staat was om terug aan het werk te gaan én bovendien hun baan kon verliezen zonder opzeggingsvergoeding. Hoe de cijfers er intussen voor staan, is onduidelijk.”

“De realiteit is dat mensen wel rechten hebben, maar er vaak geen gebruik van kunnen maken. Wanneer een ingenieur langdurig ziek valt, heeft die statistisch gezien veel meer kansen om betere arbeidsomstandigheden te onderhandelen. Mensen die voor een poetsfirma werken, keren na ziekte vaak terug naar precies dezelfde omstandigheden.”

“Het enige dat zij kunnen doen, is het werk weigeren. Maar zich verdedigen houdt de kans in dat de werknemer hen laat gaan. Zonder inkomen vallen is voor deze mensen een ramp. En zij weten even goed dat een nieuwe baan vinden voor hen niet zo gemakkelijk is, en dat de volgende baan mogelijk nog slechter wordt.”