Jaarlijks vragen duizenden vluchtelingen in Turkije asiel aan bij het Hoog Commissariaat voor de Vluchtelingen (UNHCR) om via dat land het Westen binnen te komen. In 2010 wachtten 10.391 geregistreerde vluchtelingen en 6.880 asielzoekers (die nog de titel ‘vluchteling’ moeten krijgen) op de afhandeling van hun asielaanvraag. De laatste zes jaar zijn het vooral Irakezen, Iraniërs, Afghanen en Somaliërs. Meer dan twee derden van deze mensen zijn tussen 18 en 59 jaar oud en twee op de vijf onder hen zijn vrouwen.

In theorie duurt de volledige afhandeling van de asielprocedure bij het UNHCR gemiddeld één jaar, maar in werkelijkheid zitten sommige asielzoekers tot tien jaar of zelfs langer vast in Turkije. In deze uitzichtloze wachtperiode werken velen onder hen in de illegaliteit, en dat voor de helft of een derde van het loon van een Turkse burger.

Op zoek naar een menswaardig leven

De tientallen asielzoekers die we de voorbije weken tijdens ons bezoek aan het UNHCR-kantoor in de Turkse hoofdstad Ankara en in Van (in het zuidoosten van Koerdisch Turkije) spraken, hebben geen werkvergunning, hebben niet altijd toegang tot medische zorgverstrekking, kunnen hun kinderen maar tot de leeftijd van 16 jaar gratis naar school sturen en krijgen zelden een maandelijkse financiële tegemoetkoming van het UNHCR. Een pensioen kunnen ze niet opbouwen en indien ze omkomen bij een arbeidsongeval of slachtoffer worden van een verkeerde medische behandeling, is niemand verantwoordelijk voor hen.

Met het vooruitzicht op een menswaardig bestaan na hun vlucht, worden deze mensen met de harde realiteit geconfronteerd: zelfs onder de bescherming van het UNHCR kunnen ze geen aanspraak maken op mensenrechten en de waardigheid waar ze naar op zoek waren.

Van de vlag naar de prikkeldraden op de muren van het UNHCR-gebouw kijkend, merkt Behzad, een Iraanse Koerd, kritisch op: “Vertel jij het me, hoe kan je deze prikkeldraden verzoenen met de vlag die er achter wappert? De daarop afgebeelde handen die ze boven ons hoofd houden, heb ik nog niet ervaren!”

Europese versus niet-Europese asielzoeker

Turkije ondertekende, samen met tientallen andere landen, eerst de Conventie van Genève in 1951, waarin het begrip ‘vluchteling’ wordt gedefinieerd, en daarna het daaruit voortkomende Protocol in 1967. Wat maakt Turkije nu anders dan de andere ondertekenaars?

De Conventie van Genève werd opgemaakt om een oplossing te vinden voor de miljoenen ontheemden binnen Europa na de Tweede Wereldoorlog. Maar in de periode tussen de Conventie in 1951 en het Protocol in 1967 werd deze geografische beperking opgeheven.

Turkije bleef die beperking echter hanteren; Europese asielzoekers, afkomstig van landen die tot de Raad van Europa behoren (Bulgarije, Bosnië-Herzegovina, Tsjetsjenië (Rusland) en Kosovo (Servië)) kunnen in theorie als vluchteling in Turkije erkend worden, niet-Europese asielzoekers niet.

Opvallend is dat de Afghaanse Turkmenen en Oezbeken die een soort Turks spreken en door de Turken als verwanten beschouwd worden het Turkse staatsburgerschap kunnen krijgen. Dat is niet van toepassing voor de niet Turkssprekende Afghanen!

Het verblijfsgeld afgeschaft?

De niet-Europese asielzoekers moeten bij het UNHCR een asielaanvraag indienen. Hetzelfde moeten ze ook doen bij de Turkse staat. Op die manier krijgen ze een soort ‘tijdelijk asiel’ waardoor ze legaal in het land kunnen verblijven voor zolang hun asielprocedure bij het UNHCR in behandeling is. Voor de tijdelijke verblijfskaart betalen ze 149 Turkse lira (75 euro) en die moet om de zes maanden, en met betaling van 340 Turkse lira (170 euro), verlengd worden.

Het merendeel van de vluchtelingen verdient te weinig en kan dus niet betalen. Daardoor bouwen ze bij de Turkse overheid schulden op. De niet-verlenging van de registratie en de mogelijke schulden kunnen het vertrek naar een ander land zelfs tegenhouden. Bovendien kan wie geen verlenging aanvraagt, geen beroep doen op de minimale sociale dienstverlening die de Turkse overheid biedt en kan zelfs zijn kinderen niet naar school sturen.

Hoewel de officiële brochure van het UNHCR meldt dat de Turkse autoriteiten dit soort betalend verblijfssysteem in maart 2010 hebben afgeschaft, beweren sommige vluchtelingen die we spraken dat enkel de gezinnen en alleenstaande moeders vrijstelling krijgen. Maar niet iedereen bevestigt de consequente toepassing van deze vrijstelling.

Hervestiging in een derde land buiten Turkije

Wanneer een niet-Europese asielzoeker in Turkije door het UNHCR als vluchteling is erkend, moet die wachten tot een derde land ze als vluchteling opneemt. Op dit moment zijn dat alleen de VS, Canada, Australië, Noorwegen en Zweden. Deze laatste fase lijkt voor een deel van de erkende vluchtelingen problematisch te zijn.

Zo zijn er bijvoorbeeld een 100-tal Iraanse Koerden die nu al meer dan vier jaar in Turkije wachten om door een ander land te worden opgenomen, ook al zijn ze door het UNHCR volgens de conventie van Genève als vluchteling erkend. Ook het merendeel van de Afghaanse vluchtelingen kampt met hetzelfde probleem.

Het UNHCR zegt in bedekte termen dat het landen niet kan verplichten om erkende vluchtelingen op te nemen. De vluchtelingen zelf menen dat de landen die uit Turkije vluchtelingen opnemen zelf selecteren wie ze nodig hebben. Zo zou Noorwegen en Zweden vooral voorkeur aan gezinnen geven terwijl de VS vooral de voorkeur aan christelijke en andere religieuze minderheden geven. Ook homo’s en prostituees zouden sneller dan wie ook naar een derde land mogen vertrekken. De officiële redenen daarvoor hebben we nog niet gevonden.

Op het einde van de rit wordt een asielzoeker dus door het UNHCR en de Turkse dienst vreemdelingenzaken grondig ondervraagd, en als hij als vluchteling wordt erkend, moet hij die vluchtelingentitel ook nog eens bij het gastland verdedigen.

Turkije dringt op gedeelde verantwoordelijkheid

Turkije wil eventueel de geografische beperking die het nu hanteert, opheffen, maar onder voorwaarde dat ook andere Europese lidstaten hun verantwoordelijkheid nemen om asielzoekers en vluchtelingen op te nemen en in de lasten van hun opvang delen.

Op dit moment worden de meeste door het UNHCR erkende vluchtelingen in afnemende volgorde door de VS, Canada, Australië, Noorwegen en Zweden opgenomen. Af en toe springen Duitsland en Frankrijk bij.

Budgettair gezien is de Europese Unie, op de Verenigde Staten na, één van de grootste donoren aan het UNHCR in Turkije. Toch blijkt het jaarlijkse budget van het UNHCR, zo’n 3,32 miljard dollar per jaar, onvoldoende om de toenemende aantal asielzoekers en vluchtelingen adequaat te kunnen helpen.

Anderzijds moet Turkije voldoen aan een verlanglijst van de EU, waaronder respect voor de mensenrechten, om bij de EU te mogen toetreden. In hoe verre zou de EU Turkije bijstaan om mét respect voor de menselijke waardigheid de bestaande migratiedruk in goede banen te kunnen leiden?

Dit project werd mogelijk gemaakt door de steun van de Koning Bouwdewijnstichting in het kader van de projectoproep ‘Migratiestromen en hun impact in België en Europa’. De foto’s zijn gemaakt door mijn collega Pieter-Jan De Pue. Vanzelfsprekend dank ik alle getuigen die ondanks hun benarde situatie aan deze reportage hebben meegewerkt. Ten slotte zijn we ook de redactie van deze site erkentelijk om deze online publicaties mogelijk te maken.