Voor ons ‘best of 2022’-filmlijstje sprokkelden we titels als Licorice Pizza (Paul Thomas Anderson), Crimes of the Future (David Cronenberg), Armageddon Time (James Gray), Les Olympiades (Jacques Audiard), Blonde (Andrew Dominik), Close (Lukas Dhont), Corsage (Marie Kreuzer), Apples (Christos Nikou), Drii Winter (Michael Koch), Rodeo (Lola Quiveron), Elvis (Baz Luhrmann), Broker (Hirokazu Kore-eda), The Batman (Matt Reeves) en The Northman (David Eggers).

Maar dus ook het in Cannes met een speciale prijs bekroonde Tori et Lokita, een hartverscheurende film én urgente cinema. Van onze nationale filmtrots, Jean-Pierre en Luc Dardenne.

Tori et Lokita van Jean-Pierre en Luc Dardenne.

Een donkere spiegel

“Kunst moet de wereld onuitstaanbaar maken door te tonen hoe vreselijk die wereld in de realiteit is en op welke manier men anderen inspiratie en energie kan geven om deze werkelijkheid dragelijker en mooier te maken”, zegt Édouard Louis tegen Ken Loach in Dialoog over kunst en politiek, “ik geloof dat jouw films mooi blijven omdat ze triest en gewelddadig zijn en een realiteit weerspiegelen die triest en gewelddadig is. De werkelijkheid kunnen zien zoals hij effectief is, geeft me kracht.”

In hun sterkste films – La Promesse (1996), Rosetta (1999), Le fils (2002), L’Enfant (2005), Deux jours, une nuit (2014) en La fille inconnue (2016) – serveren de broers Dardenne mokerslagen door een uitvergrote en extreme, sombere realiteit te schetsen.

In de donkere filmspiegel die ons wordt voorgehouden zien we de impact van een politiek-economisch systeem op mensen die in de marginaliteit gedreven worden. Uitgesloten, machteloos en onzichtbaar gemaakt. Vergeten en uitgebuit.

Tori et Lokita van Jean-Pierre en Luc Dardenne.

Wat herinnert aan de cinema van Hirokazu Kore-eda (“Bij Nobody Knows wou ik zoals de titel aangeeft dingen tonen waar niemand weet van had. Met name kinderen die verborgen voor de samenleving leven”, vertelde hij ons recent), maar meer dan de Japanse filmmaker willen Jean-Pierre en Luc Dardenne woede opwekken, de kijker een geweten schoppen door de onuitstaanbaarheid van de Belgische samenleving dik in de verf te zetten. Waarbij de protagonisten – en in Tori et Lokita staan voor het eerst twee personages centraal – voor het enige licht in de duisternis zorgen. Hun menselijkheid, hun warmte, contrasteert fel met een onmenselijke, kille wereld.

Samen in de onderwereld

Net als La Promesse, Le Silence de Lorna en La fille inconnue snijdt Tori et Lokita het thema van immigratie aan. De broers Dardenne verlaten andermaal hun geboortegrond Luik niet maar focussen op twee jongeren die vanuit Afrika zijn afgezakt om het geluk te vinden in een wat troosteloos kader.

De elfjarige Tori en de zestienjarige Lokita zijn niet verwant, hij komt uit Benin en zij uit Kameroen, maar vormen als dikke vrienden een soort alternatieve familie. In de hoop ooit samen te kunnen leven, wanneer ook Lokita haar verblijfsvergunning krijgt, trachten ze ondertussen te overleven.

Tori et Lokita van Jean-Pierre en Luc Dardenne.

Voor de overheid spelen ze de rol van broer en zus en samen verzeilen ze in de clandestiniteit. Daar gaat het van kwaad naar erger. Voor vijf euro karaoke zingen in een Italiaans restaurant (Alla fiera dell’est leerden ze na de oversteek vanuit Afrika in Sicilië) oogt nog onschuldig, samen drugs dealen (voor 50 euro en focaccia) in opdracht van de Italiaanse kok is al gevaarlijker, maar wanneer Lokita in een cannabisplantage (zonder ramen) gaat werken om valse papieren te bekomen wordt hun bestaan wel erg precair. En dreigt na het isolement ook de scheiding.

Net zoals in La fille inconnue zijn immigranten in Tori et Lokita anoniem en onzichtbaar. Niemand weet in welke omstandigheden de jongeren moeten overleven. De Afrikaanse familie van Lokita wacht op het geld dat ze niet heeft, de smokkelaars die via de kerk werken beroven hen, de sociaal werkers van de opvang weten van niets en de overheidsambtenaren blijven buiten beeld en zonder empathie.

Criminele dekmantels en de activiteiten van overheidsinstanties (gesprekken worden criminaliserende verhoren) verhullen amper een systeem van uitbuiting, misbruik en vernedering waaruit alle menselijkheid verdwenen is. Die onmenselijke behandeling, reeds aangeklaagd anno 1996 in La Promesse, is nog altijd een realiteit voor ‘illegale’ immigranten. Dat is de pijnlijke vaststelling van Tori et Lokita.

Tori et Lokita van Jean-Pierre en Luc Dardenne.

Dat maakt de Dardenne broers boos en die woede vertalen ze in filmische energie. In het zenuwachtig ritme van deze thriller die bij momenten een race-tegen-de-klok, een misbruikdrama en een achtervolgingsrace is. In quasi documentair realisme met de vertrouwde hand gehouden camera die de personages dicht op de huid zit.

In claustrofobische locaties zoals de cannabisplantage (veel dramatischer dan het huis in Le jeune Ahmed). In (ondanks de constante dreiging) een plotse geweldexplosie. Met dank aan Pablo Schils en Mbudnu Joely, twee jonge hoofdrolspelers zonder enige acteerervaring maar des te meer overtuigingskracht en authenticiteit. Levendige blikvangers die ons doen kijken door de ogen van jongeren.

Grimas en glimlach

Tori et Lokita is een urgente sociaal-realistische kroniek en een misdaadkroniek. Maar ook een beetje een coming of age-drama. Of juister: de zoektocht naar het coming of age-avontuur dat deze als broer en zus levende vrienden niet gegund is.

Omdat de samenleving hen niet jong laat zijn en al helemaal geen ruimte geeft om op te groeien en volwassen te worden. Omdat hun dromen in deze bittere, genadeloze realiteit van misbruik en uitbuiting enkel kunnen omslaan in een nachtmerrie.

Tori et Lokita van Jean-Pierre en Luc Dardenne.

Toch, en dat maakt van deze vintage Dardenne ook een grand cru, is er ook licht in deze schijnbaar eindeloze tunnel. Tori et Lokita is immers ook het verhaal van een alles – uitbuiting, vernedering en dood – overstijgende vriendschap.

De tedere band tussen de twee adolescenten – minderjarige vluchtelingen op zoek naar een toekomst – zorgt ervoor dat de hartverscheurende tragedie ook een hartverwarmend jongerendrama wordt. Poëtisch, realistisch, rauw en urgent. Passioneel en ziedend van woede.

Kwaad op een samenleving en structuren die mishandeling en uitbuiting in stand houden. Die mensen behandelt als objecten.  Maar ook boos omwille van de apathie van burgers –  toeschouwers – die de andere kant opkijken. Afstandelijk blijven. Nalaten zich te schamen voor de situatie. Vervallen in apathie. Tori et Lokita is meer dan gewoon edelmoedige cinema. Het is filmisch protest, een schreeuw van verontwaardiging en woede die blijft nazinderen.

Tori et Lokita van Jean-Pierre en Luc Dardenne.

TORI ET LOKITA van Jean-Pierre en Luc Dardenne. België, 2022, 88’. Met Pablo Schils, Joely Mbundu, Alban Ukay, Tijmen Govaerts, Charlotte De Bruyne. Scenario Jean-Pierre & Luc Dardenne. Fotografie Benoît Dervaux. Montage Marie-Hélène Dorzo. Art Direction Julien Denis & Paul Rouschop. Distributie Cinéart.

Tori et Lokita van Jean-Pierre en Luc Dardenne.

Te bekijken op dvd.