De documentaire Chão – Landless (2019, Chão = land, bodem, vloer, grond) van Camila Freitas volgt de Landloze Arbeiders Beweging (Movimento dos Trabalhadores Sem Terr – MST) in Brazilië – in hun strijd voor hervorming en toegang tot land. De film nodigt uit om onze visie op activisme te herzien.

Stigmatisering, discriminatie, repressie …

In Chão – Landless is activisme niet alleen actie, maar ook de dagelijkse moeilijkheden die de beweging ervaart: stigmatisering, verlammende bureaucratie, een intolerante regering en voortdurende problemen veroorzaakt door een geschiedenis van kolonisatie. Activisme is ook hoop: de leden dromen van een stuk land waar ze collectief van kunnen leven en voor zorgen. Deze droom drijft hen vooruit en verenigt hen.

Tegen de verkeerde representatie van de MST door de mainstream media in, doet Landless een poging om deze beweging een eigen stem te geven. We krijgen een blik achter de schermen en ontdekken wat er achter de demonstraties schuilgaat, maar komen nooit in de buurt van de personages zelf en hun verhalen.

Foto: screenshot Chão-Landless

Dit gebrek aan nabijheid, dat als een problematisch aspect van de documentaire kan gezien worden, had echter een reden, zo vertelt Camilia tijdens ons interview. De leden van de beweging blijven, net als de beweging zelf, geviseerd. Het is dus belangrijk om hen te beschermen:

“De verschijningen van de MST in de mainstream media worden steeds besmet door de marginaliserende visie van de grootgrondbezitters, die ook de politieke macht en de mediaorganisaties in het land bezitten. Het door hen gecreëerde beeld van de landlozen als bandieten, verschoppelingen en bezetters is niet meer dan een weerspiegeling van deze status quo.”

“Het maken van deze film gaf ons de grote verantwoordelijkheid om niet alleen dat onrechtvaardige beeld tegen te gaan, maar ook om de beweging niet in gevaar te brengen door te veel te tonen. Onze focus lag daarom op de moeilijkheden die de beweging ervaart, in plaats van enkel op de grote mijlpalen.”

Kan je de negatieve stereotypen over de MST in Brazilië bespreken? Waarom vond je het belangrijk hier een film over te maken?

De landproblematiek is een van onze diepste koloniale wonden. Een structurele impasse die nooit echt onder ogen is gezien en niet genoeg wordt besproken. De MST heeft tijdens haar 36-jarig bestaan de kwestie aan de orde gebracht en regeringen onder druk gezet om de toegang tot land voor kwetsbare mensen te vergroten en om het vooruitzicht op landbouwhervormingen te koesteren.

Filmposter Chão-Landless

Het bestaan van de MST als een van de grootste en meest georganiseerde volksbewegingen ter wereld, vormt logischerwijs een grote bedreiging voor de gevestigde macht, die in Brazilië nauw verbonden is met landeigendom.

Waarom zou die ene procent van de bevolking die bijna de helft van alle landbouwgrond bezit, tolerant zijn voor een beweging die mensen helpt zich te organiseren en te verzetten tegen ongelijkheid, monoculturen, agro-toxinen en voedselonzekerheid?

Deze negatieve stereotypen werden in de loop van tientallen jaren gevormd. Ze geven niet alleen een oneerlijk beeld, maar hebben in de loop der tijd ook het geweld tegen de landlozen gerechtvaardigd, met inbegrip van politiegeweld en massamoorden.

Bijvoorbeeld is er het bloedbad van Eldorado dos Carajás in 1996. Toen werden 21 landloze arbeiders door de politie in de deelstaat Pará gedood. De vooroordelen zijn nog lang niet opgelost en worden nu door de huidige extreem-rechtse regering zelfs nog verder versterkt.

President Bolsonaro zelf heeft voortdurend het geweld tegen de beweging aangemoedigd en rechtvaardigt de bewapening van de bevolking vanwege de dreiging die ondergeschikte groepen zoals de MST zouden vormen.

Het langzame ritme van de film is bewust en weerspiegelt het feit dat de strijd van de MST moeizaam is en zich over jaren uitstrekt. Zou je dit kunnen bespreken?

De strijd van het MST vindt niet alleen plaats in het epische en zichtbare van hun protesten en gewaagde acties, in de adrenaline van hun bezettingen en in het idee van verovering. Het zit ook in de kieren, in de schijnbaar ‘dode’ momenten, in de eindeloze onderhandelingen met regeringen, in nederlagen, verliezen en tegenslagen en in de confrontatie met allerlei soorten slecht weer. Ongeacht de politieke situatie, is het binnen in de kampen dat het project, dat even utopisch als concreet is, onvermoeibaar en dagelijks wordt gecultiveerd.

Wanneer oma¹ haar droom schetst om op haar toekomstige stuk land biologische producten te produceren, weet ze dat ze niet alleen voor zichzelf en haar kinderen werkt, maar voor een structurele verandering die nog decennia of eeuwen kan duren. Veranderingen waarvan mogelijks alleen toekomstige generaties zullen kunnen oogsten. Het gaat om de weigering van onzekerheid, een weigering die op lange termijn zal worden bereikt omdat men zich verenigt.

De film is volledig observatie: er komen geen interviews in voor. Wat was de aanleiding voor deze beslissing?

Onze constante aanwezigheid in hun kamp heeft onze observatie en waarneming van de ontwikkelingen binnen de beweging aangescherpt, wat te zien is in de geleidelijke verandering van de omgeving. We zijn getuige in het kamp waarin ‘PC’ en ‘oma’ wonen. Door de jaren heen hebben ze het omgetoverd tot een soort oase die contrasteert met het dorre landschap van de landbouwindustrie.

De manier waarop men land bewoont, bezet en een andere bestemming geeft, evenals de collectieve en politieke toe-eigening van het landschap, zijn belangrijker geworden dan hun individuele verhalen. De vooruitgang van de beweging wordt door vele handen gedragen, zoals in de film te zien is, en wordt volgens mij beter verbeeld door beelden, geluiden en beweging, waarin gesprekken hun rechtmatige plaats vinden.

Je hebt deze film in vier jaar tijd gemaakt. Wat was de grootste uitdaging?

De beweging die aan de basis lag voor de film leek het perfecte onderwerp voor deze film: een groot en stevig kamp tegen een krachtig doelwit, op een uiterst bruisend moment. Ondanks de grote teleurstelling over de geringe voortgang van de landhervorming na drie ambtstermijnen van een linkse regering, was er toen toch ruimte voor dialoog met de regering.

Het ‘land’, van wie, voor wie? Foto: screenshot Chão-Landless

Ik dacht dat we erin zouden slagen een verhaal te schetsen met een begin, een midden en een einde, met als hoogtepunt de lokaal wonende families in de strijd om het land.

Een veel voorkomend gezegde binnen de beweging is ‘de wind blies en het blad draaide’. In 2016 – te midden van het filmproces – onderging het land een staatsgreep van rechts (de afzetting van links president Dilma Rousseff).

Krachten die zich openlijk verzetten tegen de herverdeling van het land verenigden zich, waardoor de weg naar overwinning voor extreem rechts twee jaar later werd vrijgemaakt. Het oorspronkelijke kamp werd ontmanteld en in 2016 moesten we heel ons onderzoeksproces herbeginnen.

We leerden zo beetje bij beetje dat deze strijd geen einde, geen midden en zelfs geen begin heeft, dat ze niet beperkt is tot één gebied. Het is als een web, een verzameling van strijdkrachten die samenkomen en kracht vinden in een groter bereik.

Het interview The Struggle for Land in Brazil: An Interview with Camila Freitas, Director of the ‘Landless’ van Clelia Goodchild voor Sounds and Colours werd vertaald door LDP.

Trailer van de documentaire Cho – Landless (1:16, Portugees, Engelse ondertitels):