Vorige week werden in Antwerpen twee vonnissen geveld die verstrekkende gevolgen hebben voor sociale actie en strijd. En voor de democratie in het algemeen.

Het is een klassieker. Net voor de zomervakantie, wanneer iedereen al met een halve voet in de vakantie vertoeft en het weer de mensen richting terrasjes duwt, worden belangrijke politieke beslissingen genomen of vonnissen geveld. Er is wel over bericht maar het nieuws raakte snel bedolven onder  festival- en andere komkommernieuws.

Dat was ook afgelopen week het geval. Terwijl een hittegolf de laatste week van het schooljaar in een verzengende zon liet baden, werden in Antwerpen twee belangrijke vonnissen geveld. Twee vonnissen in zaken die in principe los van elkaar staan, maar die samen moet geanalyseerd worden om het ware gewicht ervan te kunnen inschatten.

Bruno Verlaeckt en TUP

Over welke twee zaken gaat het? Vorige week (26/6) werd Antwerps ABVV-voorzitter Bruno Verlaeckt in beroep schuldig verklaard aan het kwaadwillig belemmeren van het verkeer. Tijdens de nationale stakingsdag van 24 juni 2016 had Verlaeckt samen met andere militanten een toegangsweg tot de haven geblokkeerd – een zeer gebruikelijk tafereel tijdens stakingen in de haven. Een tafereel ook dat al jarenlang gedoogd wordt door de politie. Maar niet op 24 juni 2016 dus. Verlaeckt werd tijdens de actie opgepakt en beschuldigd van het kwaadwillig belemmeren van het verkeer, waarvoor hij door de rechtbank werd veroordeeld. Een vonnis dat ook in beroep werd bevestigd.

Tweede zaak: het vonnis dat geveld werd tegen de vzw Trekt uw Plant (TUP) (27/6). Voor wie TUP niet mocht kennen: het is één van de grootste zogenaamde cannabis social clubs van het land. Het principe van een cannabis social club is dat burgers zelf de kweek van een beperkte hoeveelheid cannabis voor eigen gebruik organiseren en daar ook openlijk voor uitkomen. Hun doel is uit de greep van de zwarte markt blijven en tegelijk lobbyen over een mogelijke regulering voor cannabis. TUP had ook heel wat medische cannabisgebruikers onder zijn lede en zocht vaak de dialoog met de overheid op. Tweemaal eerder zaten leden van TUP in het beklaagdenbankje. De twee vorige keren werden ze over de ganse lijn vrijgesproken, maar deze keer dus niet. Bijna alle leden kregen vorige week voorwaardelijke celstraffen en grote boetes.

Letter en geest

Er zijn opvallende parallellen te trekken tussen de veroordeling van de leden van TUP en de veroordeling van Bruno Verlaeckt. Zo gaat het in beide gevallen om een flagrante criminalisering van burgers die, elk op hun manier, een sociale strijd voeren. Mensen die geen criminele intenties hebben, wiens handelen gericht is op het algemeen belang en die op een transparante, vredevolle en democratische wijze hun zaak kenbaar willen maken, worden vervolgd als misdadigers.

Beiden hebben de wet wel overtreden. Strikt genomen klopt dat. Het is niet toegelaten om de weg te blokkeren en evenmin is de productie, distributie en kweek van cannabis op dit moment legaal. Maar er bestaat ook zoiets als de letter en de geest van de wet. Waar abstractie van gemaakt wordt, zijn de concrete motieven van waaruit de betrokkenen handelden. Die kun je moeilijk crimineel noemen. Eerder het tegendeel: ze getuigen van een verregaande civiele betrokkenheid.

Ongehoorzaamheid

Er is ook een diepgaander probleem. Wanneer rechters in toenemende mate sociale actie criminaliseren, treffen ze de kern van wat sociale actie is. Sociale actie is per definitie ongehoorzaam. Iedere betoging of sit-in betreft een oneigenlijk gebruik van de publieke ruimte. Iedere staking komt neer op een vorm van economische sabotage. Het eigene aan sociale actie is dat er altijd een dunne lijn bewandeld wordt tussen het legale en het illegale. Dat is nodig om het legale te kunnen bevragen en om verandering toe te laten in een democratie. Neem dat ongehoorzame aspect weg en je hebt een vorm van sociaal protest die in wezen machteloos wordt.

Wie sociale actie voert en bewust de stap zet naar een zekere ongehoorzaamheid, weet doorgaans dat er zekere risico’s aan verbonden zijn. Je kan aangehouden worden, er kan morele, financiële en juridische druk uitgeoefend worden en je riskeert over het algemeen veel tegenkanting. Sociale actie is daarom altijd een vorm van sociale strijd. Daarom is het ook belangrijk dat actievoerders zich weten te verenigen en een solidariteitsnetwerk uitbouwen.

Hoewel sociale actie en strijd voeren sowieso een zeker risico met zich meedraagt, kan er in een min of meer democratische constellatie van uitgegaan worden dat het risico proportioneel is ten opzichte van de daad die gesteld wordt. Je verwacht bijvoorbeeld niet dat een deelname aan een sit-in of een onaangekondigde betoging, je een jarenlange gevangenisstraf zal opleveren. Je kan er van uitgaan dat er een zekere marge bestaat waarin contestatie mogelijk is.

Welnu, het is deze marge die na de uitspraken van vorige week duchtig verkleind is. Zowel Verlaeckt als de leden van TUP hadden af te rekenen met disproportionele reacties van politie en gerecht. Zo werd bijvoorbeeld bij de leden van TUP het telefoon- en mailverkeer  systematisch afgetapt gedurende het onderzoek en de straffen die ze vorige week kregen zijn bijzonder zwaar. Terwijl cannabis de laagste vervolgingsprioriteit heeft. Iedere vorm van burgerlijke ongehoorzaamheid om het huidige drugsbeleid te herzien wordt op die manier op een zeer ernstige wijze ontmoedigd.

Hetzelfde kan gezegd worden over het vonnis tegen Verlaeckt. Dat Verlaeckt schuldig wordt bevonden aan het kwaadwillig belemmeren van het verkeer, opent een heel gevaarlijk precedent. Iedere actie waarbij het wegverkeer belemmerd wordt – en, nogmaals, bij welke actie gebeurt dat niet? – kan nu een zelfde repressie te beurt vallen. Hierdoor wordt de ruimte en mogelijkheid tot democratische contestatie ernstig  ingeperkt. In het geval van Verlaeckt was er nog het instituut vakbond dat kon instaan voor ondersteuning en solidariteit. Maar wat met kleinere actiegroepen die een zelfde veroordeling riskeren en die niet over een groot en machtig solidariteitsnetwerk beschikken zoals de vakbond?

Activistische rechters?

De vraag bij uitstek is natuurlijk waarom het Antwerpse gerecht uitgerekend een versnelling hoger wil schakelen in symbooldossiers als deze. Waarom moeten er zoveel middelen vloeien naar onderzoeken die uiteindelijk enkel een politiek effect sorteren? Die vraag stellen is ze beantwoorden natuurlijk.

Het valt niet te ontkennen dat hier een politieke motivatie meespeelt en wellicht is het ook niet geheel toevallig dat het arrondissement Antwerpen het voortouw neemt in zaken als deze. Dit wil niet zeggen dat rechters hier rechtstreekse politieke orders aannemen, dat zou immers een flagrante aanfluiting van de scheiding der macht betekenen en vooralsnog gaan we ervan uit die scheiding bestaat en gehandhaafd blijft. Maar het is wel duidelijk dat een bepaald maatschappelijk en politiek klimaat is doorgedrongen tot rechterlijke kringen. Ook daar  is een verdere verrechtsing merkbaar die steeds minder ruimte laat voor democratisch protest. En dat is zonder meer zorgwekkend.