Als alles loopt zoals gepland, zou Cuba wel eens het eerste Latijns-Amerikaanse land kunnen zijn dat erin slaagt een eigen vaccin tegen COVID-19 te ontwikkelen en te produceren.

Voor Vicente Vérez Bencomo, algemeen directeur van het door de overheid beheerde Instituto Finlay de Vacunas (Finlay-instituut voor Vaccins)[1] in Havana, is die kans groot. Een van de vaccins die in dit instituut werd ontwikkeld en waarmee de wetenschappers het verst gevorderd zijn, is Soberana 02 (‘soberana’ betekent ‘soeverein’). Het kandidaat-vaccin  is in maart 2021 zijn derde testfase ingegaan. Het is een van de twee vaccins van eigen bodem  — het andere heet Abdala — dat al zover staat.

En geen moment te vroeg. Hoewel Cuba met zijn 11 miljoen inwoners maar weinig besmettingen telde in 2020, begon COVID-19 aan een opmars zodra de grenzen weer opengingen voor het toerisme. De besmettingen piekten op 24 april met 5.800 positieve gevallen.

Cuba is een van de laatste communistische landen ter wereld en gaat al tientallen jaren gebukt onder een Amerikaans handelsembargo dat de toegang tot essentiële benodigdheden afsnijdt. Volgens dokter Vérez Bencomo heeft het Cubaanse volk net daardoor een sterke hang naar onafhankelijkheid en wil het een eigen vaccin ontwikkelen in plaats van aan te sluiten bij het internationaal COVAX-initiatief dat alle landen eerlijke toegang tot vaccins moet geven.

Soberana 02 heeft een onafhankelijk trekje doordat het anders werkt dan andere vaccins. Het is een “geconjugeerd” vaccin dat een zwakker anti-gen verbindt met een sterker, wat een krachtige immuniteitsreactie uitlokt. De wetenschappers van het Finlay-instituut koppelden fragmenten van het peplomeer[2] van het coronavirus met een gedeactiveerde vorm van het tetanustoxine, een krachtig anti-gen dat de productie van afweercellen en antilichamen kan stimuleren.[3]

Nature sprak met dokter Vérez Bencomo over Soberana 02, de Cubaanse beslissing om het op eigen houtje te wagen en de moeilijkheden om wetenschap te beoefenen wanneer de economie van je land aan een meedogenloze ketting hangt.

Wanneer stapte het Finlay-instituut in de race naar een vaccin tegen COVID-19?

Rond mei 2020 deed onze president Miguel Díaz-Canel een oproep: als iemand een vaccin kan ontwikkelen, doe maar. Dat was heel belangrijk voor ons want wij zagen het zo gebeuren: als er vaccins beschikbaar zouden zijn (in andere delen van de wereld), zou het lang duren voor die ook landen als het onze zouden bereiken.

Uiteraard moesten we daarom andere projecten op de lange baan schuiven. We hebben klinische tests met een pneumokokkenvaccin stilgelegd en ook het onderzoek naar een zeer vernieuwend vaccin tegen kinkhoest opgeschort. Door in de race naar een COVID-19-vaccin te stappen, was er geen tijd meer voor iets anders.

Hoeveel verschillende vaccins test het Finlay-instituut nu?

De Soberana-reeks telt drie mogelijke vaccins. Soberana 02 zit in zijn derde fase met 44.000 proefpersonen, waarvan een aantal een placebo krijgen. Omdat het dringend is, doen we ook nog een test met 75.000 proefpersonen zonder placebo. Aangezien niet iedereen op hetzelfde ogenblik gevaccineerd wordt, zullen mensen die nog even op hun prikje moeten wachten, dienen als controlegroep.

Dokter Vicente Vérez Bencomo. Foto: Instituto Finlay de Vacunas

Ethisch gezien is het te laat om een nieuwe placebostudie te starten, daarvoor stijgen de besmettingen te snel. Soberana 01 is een niet-geconjugeerd vaccin met fragmentenparen van het peplomeer alsook componenten van de buitenkant van de meningokokkenbacterie, wat een krachtiger immuunreactie moet uitlokken. We werken nu een protocol uit om Soberana 01 te vergelijken met Soberana 02 in plaats van een placebo te gebruiken. We wachten op de goedkeuring van de nationale regelgevende instantie om testfase II te kunnen starten.

Ook Soberana Plus wordt nu getest. Daarvoor deden we een beroep op 450 patiënten die herstelden van COVID-19 of besmet waren maar geen symptomen vertoonden. Soberana Plus is een boostervaccin dat fragmenten van het peplomeer bevat. Het dient om de eerste immuniteit die besmette patiënten hadden opgebouwd een nieuw duwtje in de rug te geven.

Hoever is de ontwikkeling van Soberana 02 nu gevorderd?

Tijdens de vorige testfases lokten twee prikjes met Soberana 02 een positieve immuunreactie uit bij 80 procent van de proefpersonen. Na toediening van een derde boosterdosis steeg dit tot 100 procent. Alle proefpersonen maakten antilichamen aan die het virus verhinderen binnen te dringen in de lichaamscellen.

Zijn mensen dan beschermd tegen de dood? Zeker. En tegen ernstige ziekte? De  effectiviteitstest (fase III) moet dat nog uitwijzen, maar wij verwachten ook daar een positieve uitkomst. Hopelijk kunnen we tegen juni de resultaten publiceren.

Even over de naam van het vaccin: Soberana betekent letterlijk “onafhankelijk”.

Onze president zei op een vergadering dat we soeverein over onze vaccins moesten beschikken.

Na de aankondiging van de eerste test met Soberana waren de mensen zo enthousiast over de naam dat we die onmogelijk nog konden veranderen. Iedereen in Cuba was apetrots, we moesten het vaccin wel Soberana noemen. En de mensen hebben vertrouwen in ons; bij de klinische proeven dienen zich altijd drie maal meer proefpersonen aan dan nodig.

Cuba gaat al zijn burgers inenten met de eigen vaccins. Hebben jullie daarvoor de nodige grondstoffen?

We versnellen de productie zodat we na de beëindiging van de testfases de goedkeuring krijgen voor dringend gebruik. Hopelijk duurt dat niet te lang want er zijn nu heel veel besmettingen, vooral in Havana.

Omdat het zo dringend is, herorganiseren we onze productiecapaciteit. Normaal gezien zouden we zo’n tien miljoen dosissen per maand moeten kunnen produceren.

Er is veel vraag naar vaccins nu, veel meer dan we kunnen leveren. We willen vooral degelijke contracten (om in het buitenland te leveren) met voorafbetaling zodat we die middelen kunnen inzetten voor de productie.

Waarom heeft Cuba beslist zijn eigen weg te gaan in plaats van toe te treden tot COVAX?

Dat is geen eenvoudige vraag. Ik heb groot respect voor de internationale initiatieven, maar dat is maar één kant van de zaak. Of ik erin geloof is iets helemaal anders.

Om onze bevolking in te enten wilden we enkel steunen op wat we zelf kunnen, wij willen niet afhankelijk zijn van de beslissingen van anderen. En we hebben gelijk gekregen. Kijk wat er gebeurt: overal worden voorraden vaccins gehamsterd door de rijke landen.

Waar heeft Cuba de middelen gevonden om zelf een vaccin te ontwikkelen?

Wij zijn een arm land, maar ik kan je verzekeren dat we geen cent voor de productie van geneesmiddelen of voedsel — die beiden schaars zijn op dit ogenblik  — hebben afgeleid naar de productie van een vaccin.

Alle instituten die hieraan meewerken, hebben individueel grote inspanningen geleverd. Alles wat ze hadden uitgetrokken voor andere projecten, hebben ze in deze zoektocht geïnvesteerd. En daarbij moesten ze heel creatief te werk gaan. Onze wetenschappers zijn het gewoon om veel te doen met weinig.

Hoe heeft het VS-embargo de ontwikkeling van deze vaccins beïnvloed?

Op verschillende manieren. Er is een Amerikaanse blokkade en dat bedoel ik niet eufemistisch. Die blokkade is zeer reëel.

Toen Donald Trump aan het VS-roer stond, werden sommige ondernemingen waarmee we al zestig jaar zaken doen, bang en zeiden: “Sorry, we kunnen niet meer met jullie samenwerken, anders gaan we onze handel met Noord-Amerika verliezen.”

Het is heel moeilijk. Maar wij, Cubanen, laten ons niet doen. Wij zijn het immers gewoon om te vechten en te winnen tegen alle verwachtingen in.

Het artikel Can Cuba beat COVID with its homegrown vaccines? Verscheen in het wetenschappelijk tijdschrift Nature op 29 april 2021 en werd vertaald door Marina Mommerency.

Notes:

[1] Carlos Juan Finlay (1833-1915) was een Spaans-Cubaanse epidemioloog die baanbrekend werk verricht in de strijd tegen gele koorts, een ziekte waarvoor in meerdere landen nog steeds een vaccinatie verplicht is voor de toelating tot het territorium. Het vaccin werkt effectief tien jaar. Zonder behandeling is de ziekte dodelijk in 50 procent van de gevallen (nvdr).

[2] Peplomeren of spike-proteïnen spelen een belangrijke rol in het infectieproces. Ze hechten het virus aan cellen van de gastheer (nvdr).

[3] Valdes-Balbin, Y. et al. Preprint at bioRxiv (2021).