De eerste debatavond, Op 15 september, ging over vrouwen in de kunsten. Hoe zit dat nu met de verhouding tussen man en vrouw in de kunstwereld, zowel in de werking van galerijen en musea als in de kunst zelf? Vier curatrices, een kunstenares en een filosofe deelden hun ervaringen en gingen in discussie.

Opvallend, de aanwezige vrouwen spraken vanuit de eigen praktijk, niet noodzakelijk vanuit een uitgesproken feministisch standpunt. Dat zorgde voor een geanimeerde en spontane discussie die het publiek op sleeptouw nam om de denkoefening stapsgewijs mee te maken. Is er wel een probleem? Wat is het verschil met andere sectoren? Hoe ervaren mensen uit de sector dit?

Institutionele ongelijkheid

We kunnen er niet omheen dat de leiding van onze cultuurhuizen in handen is van mannen, dikwijls oude, witte mannen. “Staartgroei”, zo noemde Ann Olaerts het ooit op haar State of the Union tijdens het Theaterfestival. Cowboys en krokodillen? “Maar de wereld zou nu toch veranderd zijn, want MSK Gent heeft Catherine de Zegher aangesteld”, citeert Petra Van Brabandt een van haar jonge kunststudentes. Hoe verdienstelijk deze artistiek leidster ook is, voor haar komt deze benoeming in Vlaanderen wel op het einde van een internationale carrière. Waar zijn de voorbeelden van jong vrouwelijk talent dat meteen doorstoot naar de top?

“In de Trampoline Gallery is er vrijwel een gelijke verdeling tussen man en vrouw”, stelt kunstenares Leen Voet. Maar het beleid is wel in handen van een man. En zelfs als dit niet zo zou zijn, blijft het een uitzondering. “Mijn gevoel is toch dat vrouwen kansen krijgen”, zegt de jonge curatrice Caroline Dumalin, die naar eigen zeggen een tijd terug als “gallerista” bij Micheline Szwajcer werd opgepikt door Dirk Snauwaert van Wiels.

Maar hoe zit dat met diezelfde kansen zodra vrouwen kinderen hebben en ouder worden? Veel jonge dames, dikwijls jarenlang van thuis uit ondersteund, gaan voor een carrière als curatrice. Hen wacht doorgaans een aaneenschakeling van onbetaalde en onderbetaalde opdrachten, hoewel ze soms onmiskenbaar beter werk afleveren dan hun mannelijke collega’s.

“Ja maar”, merkt Eveline Bracke op, “er zijn ook projecten waar je als vrouw uw kinderen kan meebrengen: degelijke opvang is voorzien.” Dat klopt wel, maar lukt het dan om te werken als je tussendoor de zorg van je kinderen moet dragen? Zijn we zo het probleem niet aan het omzeilen? Hoor je mannen bij een sollicitatie al zeggen dat kinderopvang een voorwaarde is?

Kunst, een mannenwereldje

Gelukkig is er een inhaalbeweging bezig, ook als het gaat om de herkenning van kunst gemaakt door vrouwen. De lopende tentoonstelling in Tate Modern, bijvoorbeeld, The World Goes Pop, brengt kunstenaressen voor het voetlicht die door een seksistisch establishment werden genegeerd.

Wiels organiseerde een tijd terug een tentoonstelling over vrouwelijke Afrikaanse kunstenaars, Body Talk. Het boeiende aan die tentoonstelling was dat ze het feminisme niet beperkte tot de strijd tegen de uitsluitingsdynamiek van blanke, middenklasse vrouwen. Met de term “womanism” wil men die link tussen feminisme en postkolonialisme onderstrepen.

Het heeft tot 1989 geduurd voor een vrouw in België verkrachting in het huwelijk mocht aanklagen. Er is dus wel vooruitgang, maar er is duidelijk nog een weg te gaan. Kunst pretendeert vandaag wel progressief te zijn, maar doorheen de jaren was er voor vrouwen vrijwel geen plaats. We kunnen in de geschiedenis op zoek gaan naar onbekende kunstenaressen, we zullen er weinig vinden omdat ze er eenvoudigweg niet zijn. De vrouwen die in dat mannenwereldje wel aan bod kwamen, hadden dat doorgaans aan hun vader te danken die vanuit een feministische inspiratie insisteerde op een open opvoeding, zoals de vader van Rosa Bonheur.

De Geurrilla Girls, een groep vrouwelijke kunstenaars die het racisme en seksisme in de kunstwereld aan de kaak stellen en apenmaskers dragen om hun anonimiteit te bewaren, werden in 1985 bekend met een poster waarop het liggende naakt uit het schilderij Grande Odalisque (1814) van Jean Auguste Dominique Ingres een apenmasker op kreeg, met daarnaast het opschrift: “Do women have to be naked to get into the Met. Museum? Less then 5 % of artists in the Modern Art section are women, but 85% of the nudes are female.”

Vrouwen kwamen dus wel aan bod, maar als muze of model. Sinds de jaren ‘70 komen er weliswaar steeds meer kunstenaressen bij, toch blijft de toename steken in een verdubbeling van pakweg 2 naar 4 procent vrouwen. Bovendien botste het feminisme in de kunsten op een aantal problemen. De eerste generatie vrouwelijke kunstenaars ging op zoek naar de vrouwelijke blik – the female gaze – in de kunst en legden daarbij vaak de nadruk op het eigen lichaam en het persoonlijke emotionele leven, wat de kritiek opleverde dat feministische of vrouwelijke kunstenaars soms verstrikt zaten in hun narcisme.

Om die reden nemen andere kunstenaressen het vrouw-zijn niet langer als een specifiek onderwerp en willen ze dat hun kunst op zich bekeken wordt, niet vanuit hun status als vrouwelijke kunstenaar. Ze worstelen soms met het label feminisme omdat het bijvoorbeeld teveel aan de werken van Tracey Emin doet denken, die haar seksualiteit, tragische liefdesleven en identiteitscrisis via de nodige theatraliteit tot kunst wil verheffen. Kunstenares Leen Voet benadrukte bijvoorbeeld dat haar kunst op zichzelf staat en geen standpunt inneemt inzake genderongelijkheid.

De niet-patriarchale kijk?

Vandaag draait feminisme in de kunst misschien niet zozeer om het vrouw-zijn op zich, maar gaat het om de keuze voor een superdiverse, niet-patriarchale kijk en aanpak. Die keuze maak je niet automatisch als vrouw en zowel mannen als vrouwen kunnen die keuze maken.

De vraag is dan: wat is een niet-patriarchale kijk? Het debat liep hoog op na de vraag of Amalia Ulman, dia via online alterego’s vanuit een vrouwelijke blik naar zichzelf kijkt als lustobject, effectief de machtsverhoudingen doorbreekt. Het lichaam is politiek. Discriminatie begint daar, bij het lichaam, hoe mensen er naar kijken en ermee omgaan. Hoe je veroordeeld wordt tot je lichaam, ongeacht wat je ook zegt of doet. Hoe het, kortom, een aanleiding is om mensen anders te behandelen.

Veel feministische kunst wil net dat inzicht duidelijk maken. Het brengt de patriarchale verhouding wel in beeld, maar daarmee heb je ze nog niet overstegen?

De volgende discussieavond van Eva Bijt Door gaat over vrouwen en werk.

Wanneer? Dinsdag 8 december, 19u30

Wie? Karen Vangodtsenhoven en Marijke De Raes nodigen journaliste en auteur Tine Hens uit, samen met Tine Daeseleire (KUL), actrice Marijke Pinoy en Ilse De Vooght (Femma).

Waar? De cultuurkelder van boekhandel De Groene Waterman. Wolstraat 7, Antwerpen.