Hoofdverpleegster ICU Asma Sultana, hospitaal Foundation Sajida, Dacca, Bangladesh. Foto: Fahad Abdullah Kaizer/UN Women
Interview - Sarah Benichou, Axelle,

‘Vrouwen vingen het werk op tijdens de coronacrisis, soms betaald, vaak onbetaald’

Volgens Aurélie Leroy, historica en onderzoekster aan het Centre Tricontinental (CETRI), brengt de crisis de tegenstrijdigheden van het neoliberale kapitalistische systeem aan het licht. Dit maakt zichtbaar hoe vrouwen sleutelposities in het economisch systeem innemen en onmaskert de patriarchale dynamiek en het gendergeweld in onze samenleving. Een interview door journaliste Sarah Benichou.

dinsdag 16 februari 2021 13:12
Spread the love

 

Vrouwen staan aan het front in de strijd tegen de pandemie. Gesterkt door een kapitaal aan eigen kennis, ervaringen en middelen komen ze mogelijk zelfs sterker uit deze strijd: meer dan ooit zijn zij vastbesloten de maatschappij te maken … zonder het leven te breken.

In juni 2020 omschreef je vrouwen in de gezondheidscrisis als “de eersten om het echte werk te doen”. Waarom?

“Volgens de VN-wereldgezondheidsorganisatie WHO zijn 70 procent van alle gezondheids- en sociale werkers in de wereld, betaalde en onbetaalde, vrouwen, wat de Amerikaanse historica en feministe Tithi Bhattacharya het “life-making work” noemt, de “levensmakende” arbeid.”

“In de landen van het noorden wordt er al langer bespaard in de sectoren die bijdragen tot het algemeen welzijn: gezondheid, onderwijs, zorg, voeding, sociale voorzieningen, enz… In de zuidelijke landen is het nog erger. Door aanhoudende structurele hervormingen zijn deze diensten helemaal uitgehold, of alleen nog toegankelijk voor een kleine kapitaalkrachtige elite.”

“De huidige gezondheidscrisis brak uit in wat reeds barre tijden waren. De traditionele genderrollen werden gemobiliseerd om de tekortkomingen van de openbare diensten op te vangen en zo in te staan voor het meest essentiële: het leven. Het zijn dus vrouwen die al het werk opgevangen hebben, soms betaald, vaak onbetaald.”

Werd de werklast uitsluitend op basis van gender verdeeld?

“De sociale en economische gevolgen van de gezondheidscrisis verschillen volgens de gendergroepen: zij zijn “genderspecifiek”. Gender is relevant voor de analyse van dit scharniermoment. Gender alleen is echter onvoldoende om de crisis in al haar dimensies te vatten.”

“Er moet uiteraard ook rekening gehouden worden met economische en politieke machtsverhoudingen tussen de noordelijke en de zuidelijke landen, met raciale ongelijkheid, interne economische verschillen en ecologische tekortkomingen.”

“Dat is heel duidelijk in de noordelijke landen. Beroepen die tijdens de lockdown als essentieel worden beschouwd – gezondheidswerkers, gezinshelpers, verpleegsters ambulancechauffeurs, caissières, vuilnisophalers, enz, … – worden daar voornamelijk uitgevoerd door mensen die racisme ervaren, die daarenboven merendeels vrouwen zijn.”

“Klasseverschillen spelen ook een rol. Zo werden kindermeisjes die aan de slag waren voor de Indiase middenklasse in het begin van de crisis massaal ontslagen. Omwille van vooroordelen over kaste en klasse werden ze als ‘ziektedragers’ aanzien. Vrouwen uit de middenklasse, die zich enkele jaren eerder konden emanciperen door huishoudelijk werk te versluizen naar andere vrouwen, belandden zo opnieuw aan de haard.”

Labotechnica Anita Dube, Central Hospital, Mpilo, Zimbabwe. Foto: KB Mpofu/ILO

“Dwingen deze verschillend sociale omstandigheden tussen vrouwen, en misschien zelfs hun tegenstrijdige belangen, ons niet het gebruik van het gender in de analyse van deze crisis te relativeren?”

“Er bestaan heel grote verschillen tussen vrouwen onderling. In vergelijking met elkaar zijn sommige vrouwen heel machtig of beschikken ze over heel wat privileges. Deze crisis moet dus met een intersectionele lens bekeken worden. Alleen zo kunnen machtsverhoudingen op basis van ras en klasse bestudeerd worden.”

“Over heel de wereld beleven vrouwen de crisis op verschillende manieren en in verschillende sociale omstandigheden. Ze ondervinden wel allemaal, stuk voor stuk, een toename van hun huishoudelijke werklast die gepaard gaat met een afname van hun financiële onafhankelijkheid.”

“Gender bestaat dus niet in een vacuüm maar opereert op het kruispunt van alle andere machtsverhoudingen. Dit leidt tot grote verschillen qua onderdrukking. De strijd tegen deze wirwar aan ongelijkheden vergt adequate strategieën die onderling met elkaar verweven zijn. Gender is een pertinent kritisch middel op deze crisis te vatten, op voorwaarde dat dit begrip gepolitiseerd en complexer gemaakt wordt.”

Hebben vrouwen andere specifieke gevolgen van de gezondheidscrisis ondervonden?

“Regeringen bouwden soms verder voort op traditionele genderrollen of buitten gender in hun eigen belang uit. Dit heeft nog meer ongelijkheid en gendergeweld tot gevolg. In Bogotá, Colombia en Peru mochten mannen en vrouwen tijdens de lockdown alleen afwisselend naar buiten, op verschillende dagen van de week.”

“Zo zie je hoe sommigen tot hun laatste snik vasthouden aan dit binaire onderscheid. De seksuele segregatie in de openbare ruimte werd geïnstitutionaliseerd en op die manier versterken politieke machthebbers het idee dat er een seksuele “natuurlijke” orde zou bestaan.”

“Deze crisis werd overal aangegrepen om zogenaamde ‘natuurlijke’ rollen te versterken. Er werden beleidsmaatregelen genomen die specifiek tegen vrouwen gericht zijn, al werd dat niet met zoveel woorden gezegd. Je daar bewust van worden is moeilijk maar de crisis bevestigt het nog maar eens: in de hedendaagse wereld zijn niet alle levens even waardevol en je geslacht is daarbij een bepalende factor.”

“Politieke beleidskeuzes op vlak van gezondheidszorg hebben ook indirecte gevolgen. Onderzoek van meerdere epidemieën, zoals het ebolavirus of SARS, heeft aangetoond dat een economisch en politiek crisisbeleid een andere impact heeft bij mannen dan bij vrouwen. Bijvoorbeeld, tijdens de ebola-epidemie in Sierra Leone stierven meer vrouwen aan infecties tijdens het bevallen dan aan het virus.”

“Dit was het resultaat van politieke keuzes: het “genderneutraal”/algemeen inperken van de toegang tot zorg is bedrieglijk. Vooral vrouwen zijn immers slachtoffer van een oververzadigd gezondheidsstelsel. Spoedeisende gezondheidszorg voor vrouwen wordt uitgesloten van de zogenaamd essentiële zorgdiensten.”

Tijdens de pandemie moeten verpleegsters-vroedvrouwen zich 24/7 behelpen met zelfgemaakt beschermingsmateriaal, zoals hier in Bamrasnaradura, Thailand. Foto: Pathumporn Thongking/UN Women

Werden op vlak van gender andere “neutrale” beleidskeuzes genomen tijdens de gezondheidscrisis?

“De aanvallen op anti-abortuswetten hebben de meeste media-aandacht gekregen, maar eigenlijk heeft de seksuele en reproductieve gezondheidszorg over de hele lijn geleden, al stelt men ook hier verschillen vast die samenhangen met de situatie voorafgaand aan de crisis.”

Regeringen zagen hun kans om het recht op seksuele gezondheid rechtstreeks aan te vallen en vrouwen opnieuw een louter reproductieve rol op te leggen door de – soms al zeer beperkte – toegang tot abortus nog meer te verhinderen, zoals in Brazilië en Polen.

“De crisis werd in sommige landen het voorwendsel om de reeds schaarse middelen voor seksuele gezondheid nog meer in te perken. Regeringen zagen hun kans om het recht op seksuele gezondheid rechtstreeks aan te vallen en vrouwen opnieuw een louter reproductieve rol op te leggen door de – soms al zeer beperkte – toegang tot abortus nog meer te verhinderen, zoals in Brazilië en Polen.”

“Deze precaire gezondheidssituatie kwam er niet toevallig, maar is het rechtstreekse gevolg van structurele hervormingen in de landen van het Zuiden en van besparingen op overheidsbudgetten in de gezondheidszorg in de landen van het Noorden. Dit is ook te wijten aan de omstandigheden die een gelegenheid boden voor politieke beslissingen tegen vrouwen.”

“Ik denk eveneens aan de lockdowns. Het werd niet alleen onmogelijk je dagjob of je job in de informele sector (waar 60 procent van de wereldbevolking  werkt, voornamelijk vrouwen in het Zuiden, maar ook Frankrijk of in Spanje) te behouden. Vrouwen belandden ook terug thuis aan de haard, wat voor velen onder hen niet als een veilige haven of toevluchtsoord omschreven kan worden. In het gezin zijn vrouwen immers evenzeer slachtoffer van machtsuitoefening, onderdrukking en gendergeweld.”

“Sociologe Christine Delphy bewees reeds jaren geleden hoe vrouwenarbeid in thuissituaties ten voordele van mannen misbruikt wordt. Zich tijdens de lockdown terugtrekken in de familiale kring moest onvermijdelijk leiden tot economische ongelijkheid en gendergeweld.”

Vrouwen worden tijdens deze crisis dus opgeofferd terwijl net zij een nog grotere ramp hielpen afwenden?

“Vrouwen werden reeds vóór deze crisis massaal uitgebuit. Hun werk wordt doorgaans ondergewaardeerd, zelfs genegeerd. Zo wordt vrouwenarbeid gratis of tegen een zeer laag loon en in slechte arbeidsomstandigheden verstrekt. Seksisme, een heteroseksuele politieke orde en gendergeweld spelen dus een concrete rol in het neoliberale kapitalisme.”

“Wanneer bespaard wordt op sociale voorzieningen, huisvesting, gezondheidszorg, onderwijs, milieubehoud of toegang tot voedsel, maximaliseert het neoliberaal kapitalisme haar winsten ten koste van het leven en ten koste van vrouwen.”

“Dit systeem eigent zich alle reproductieve arbeid toe [het moederschap en de zorg voor kinderen, hulpbehoevenden en mannen, onderwijs, gezondheid, enz…]. Het economische systeem gaat reproductieve arbeid privatiseren en onzichtbaar maken, terwijl die net essentieel is voor het voorbestaan van het systeem.”

“Wanneer bespaard wordt op sociale voorzieningen, huisvesting, gezondheidszorg, onderwijs, milieubehoud of toegang tot voedsel, maximaliseert het neoliberaal kapitalisme haar winsten ten koste van het leven en ten koste van vrouwen.”

“Dat gebeurt al tientallen jaren overal in de wereld. Maar tijdens een gezondheidscrisis zoals wij die vandaag doormaken blijkt het leven een essentiële hulpbron te zijn, ook voor het kapitalisme. Zonder werkkrachten, mannelijk én vrouwelijk, die instaan voor productie en reproductie kan geen winst gemaakt worden!”

“Deze pandemie haalde de reproductieve arbeid uit de schaduw. De crisis demonstreert duidelijk de fundamentele, sociaal-economische rol van vrouwen in de maatschappij. Zonder hun “levensmakende” arbeid draait de economie niet.”

“De prioriteiten van het neoliberaal kapitalisme werden tijdelijk verschoven en in een paar weken tijd begreep iedereen welke beroepen écht essentieel bleken. Dit verraste velen. Dit verstoorde de normale gang van zaken, wat meestal tot symbolische vieringen leidde, tot toespraken en tot applaus aan de vensters. Voor vrouwen is deze ervaring een potentiële bewustwording zonder voorgaande van hun economische en politieke kracht.”

Kan de gezondheidscrisis dan een hefboom worden in de politieke strijd voor vrouwenrechten?

“Politieke beslissingen tijdens de crisis creëren de voorwaarden voor een duurzame vervrouwelijking van de armoede, voor de afname van hun economische onafhankelijkheid en voor een toename van hun onderwerping aan medisch, huiselijk en seksueel geweld.”

“We maken een interludium mee, geen echt breukpunt. Niets is vanzelfsprekend. De crisis toonde aan dat de verantwoordelijkheid voor het behoud en de bescherming van het leven in de eerste plaats bij de vrouw ligt. De crisis bracht ook twee botsende, fundamentele kwesties voor het neoliberale kapitalisme aan licht: de “productie van leven” en winst.”

“Het blootleggen van dergelijke tegenstrijdigheden is echter onvoldoende om verandering te veroorzaken, ook niet in tijden van crisis. Integendeel, om de neoliberale status quo in stand te houden kan het geweld zelf toenemen. De mobilisatie van vrouwen, de werkkrachten van de reproductieve arbeid, zal bepalend zijn voor een andere toekomst.”

“Met het oog op toekomstige politieke strijd is het daarom belangrijk één element te benadrukken. Het begrip ‘kwetsbaarheid’, dat doorgaans met vrouwen geassocieerd wordt, werd genderneutraal. Tijdens deze crisis werd kwetsbaarheid van toepassing op iedereen: het belang en de waarde van zorg hebben zich voorgoed in onze geesten genesteld.”

“Deze mentale verandering kan een steunpunt zijn om de wereld anders te gaan bekijken en ons bewust te worden van zijn kwetsbaarheid en onontbeerlijkheid, zodat we niet langer de nefaste gevolgen van de huidige beleidskeuzes voor onze lichamen en onze planeet negeren, zoals de ecofeministen zeggen.”

Zoals in de voorbije jaren zal op 8 maart, de Internationale Vrouwendag, een internationale vrouwenstaking plaatsvinden. Wat is volgens jou de toekomst van deze mobilisatie?

Aurélie Leroy. Foto: axellemag.be

“De geschiedenis zal het ons leren. Een vrouwenstaking gaat zich stevig moeten verantwoorden. De pandemie heeft de crisis van de reproductieve arbeid aan het licht gebracht. Dit benadrukt het belang van hoogdringende collectivisering van de arbeid en toont aan dat de genderproblematiek integraal deel moet uitmaken van het overheidsbeleid.”

“Regeringen moeten arbeidsinfrastructuren voor reproductieve arbeid ontwikkelen. Dit is immers een essentiële onderdeel van het werk van de mensheid en moet als dusdanig erkend en beloond worden.”

“Voor vrouwen is er werk op de plank, velen dragen al bij door op verschillende manieren te mobiliseren. Vrouwen spelen met vernieuwende strategieën of collectieve methodes een sleutelrol in de strijd. Dat ziet men momenteel in Wit-Rusland, in India en Chili voor de lockdown hun strijd verlamde.”

“Vrouwen staan in het middelpunt van de strijd, net zoals zij in het middelpunt van de wereldeconomie staan. Hun verhouding tot het levensbehoud is een krachtige motor voor verandering. De crisis opent een nieuw politiek hoofdstuk waarin vrouwen veel meer plaats zullen innemen en aan de maatschappij zullen sleutelen zonder het leven daarbij af te bouwen. In deze strijd kan kwetsbaarheid een essentiële leidraad zijn.”

De cijfers

Sinds maart 2020 hebben 142 staten (op 197) op een of ander moment gebruik gemaakt van lockdowns in hun strijd tegen de verspreiding van het virus, terwijl meer dan 60 procent van de wereldbevolking van de informele economie leeft, 29 procent thuis geen toegang heeft tot drinkbaar water en dat 55 procent geen voorzieningen voor waterzuivering heeft (UNICEF, WHO).

18 procent van alle vrouwen in een relatie heeft in de afgelopen 12 maanden fysiek of seksueel partnergeweld ondervonden (UN Women, vrouwen tussen 15 en 49 jaar).

Statistieken zeggen niet alles

Vele landen in het Zuiden produceren geen nationale statistieken, laat staan gendergevoelige statistieken. Om deze leemte op te vullen publiceerde de ngo CARE op 18 september 2020 een rapport over de gevolgen van Covid-19, gebaseerd op gegevens die tussen maart en augustus 2020 verzameld werden bij 6.000 vrouwen en 4.200 mannen in 38 landen van het Zuiden (She told us so, CARE Rapid Gender Analysis):

55 procent van alle vrouwen ziet verlies van inkomen of werk als belangrijkste gevolg van Covid-19 in hun leven. Zij hebben 60 procent meer kans om dit te ondervinden dan mannen.

Volgens de ondervraagde vrouwen zijn de grootste uitdagingen van deze gezondheidscrisis: honger (41 procent), geestelijke gezondheid (27 procent) en huiselijk geweld (14 procent).

Gendertracking

Foto: sarah-benichou.com

Sinds 28 september 2020 is er een online Gender Tracker die toezicht houdt op beleidsmaatregelen die gender opnemen in hun bestrijdingsplannen tegen Covid-19. Dit interactieve en dynamische hulpmiddel, gecoördineerd door het VN-Ontwikkelingsprogramma (UNDP), geeft een overzicht van de nationale maatregelen voor de economische en sociale bescherming van vrouwen. Daarbij wordt rekening gehouden met arbeidsmarkt, onbetaalde zorgarbeid en gendergeweld.

 

Het interview Femmes du monde face au Covid-19: La vie est une ressource essentielle verscheen in het tijdschrift Axelle editie januari-februari 2021 en werd vertaald door Inge Coolsaet. Axelle is een feministisch maandblad dat sinds 1998 uitgegeven wordt door de organisatie Vie Féminine. Sarah Benichou is Franse journaliste.

Creative Commons

dagelijkse newsletter

take down
the paywall
steun ons nu!