Sinds de Gezi Park-protesten afgelopen zomer is de rust zelden teruggekeerd in Turkije. Eind 2013 werden aan de lopende band corruptieschandalen onthuld met overheidsfunctionarissen in de hoofdrol. De druk op Erdogan leek steeds groter te worden, zeker toen hij in maart 2014 zowel Twitter als YouTube verbood.
De ene elite vervangt de andere
Voor velen is de overwinning van Erdogan dan ook een verrassing. Hoe kan het dat een democratisch verkozen leider een corruptieschandaal politiek overleeft? Volgens Zihni Özdil, doctorandus aan de Universiteit van Rotterdam, gaat men in het Westen veelal voorbij aan de politieke en culturele polarisatie in Turkije. “In Turkije speelt er zich namelijk een bittere machtstrijd af tussen oude en nieuwe neoliberale elites. Wat wij vaak horen is de ontevredenheid van de seculiere stedelijke elite die hun macht zijn kwijtgeraakt toen de AKP verkiezingen begon te winnen begin 21ste eeuw.”
“Zij waren aan de macht geweest sinds de jaren ’80. Voor een groot deel van de Turkse samenleving was dat echter een periode van onderdrukking en ongelijkheid. De Anatolische bevolking werd genegeerd, de onderdrukking van de Koerden droeg veel kenmerken van een regelrechte etnische zuivering met zich mee, gelovigen kregen geen toegang tot staatsinstellingen. Gaan studeren als je een hoofddoek droeg was bijvoorbeeld onmogelijk.”
Daarnaast had Turkije na de militaire coup van 1980 het neoliberalisme als politiek economische ideologie aangenomen. Dat zorgde voor toenemende economische ongelijkheid, onderdrukking van arbeidersrechten, bezuinigingen en privatiseringen. “Dat is de reden waarom de AK-partij niet wordt afgerekend voor de corruptieschandalen en de afwezigheid van mensenrechten”, zegt Özdill. “Onder de vorige bewindvoerders was dat niet anders, en Erdogan geeft ook gehoor aan de wensen van zijn achterban.”
Onder Erdogan wordt er eveneens een neoliberale boodschap gebracht waar een grote groep van weet te profiteren. De meeste van de ‘Anatolische tijgers’ staan dan ook achter het beleid van Erdogan. Daarnaast heeft hij geïnvesteerd in grote infrastructuurwerken en een toegankelijke gezondheidszorg”, zegt Zihni Özdil. “Op kosten van de staat kunnen mensen goedkoop toegang krijgen tot private ziekenhuizen. De achterban van de AK-Partij vindt dus dat er in tegenstelling tot voorgaande regeringen onder Erdogan in zekere mate sprake is van een trickle down-effect van de welvaart.”
Geen echt politiek alternatief
In zijn overwinningstoespraak haalde Erdogan zwaar uit naar zijn politieke tegenstanders. Hij had opgeroepen om van deze lokale verkiezingen een nationaal referendum te maken over zijn positie als premier. Nu hij als overwinnaar uit de bus komt, voelt hij zich gesterkt in de strijd tegen zijn tegenstanders.
Vooral imam Fethullah Gülen, een vroegere bondgenoot van Erdogan, moest het ontgelden. In zijn ogen is die het brein achter een ‘complot tegen de Turkse premier’. “Het volk heeft vandaag de achterbakse plannen en immorele valstrikken gedwarsboomd”, zei Erdogan in zijn toespraak.
De Gülen-beweging werpt zich vaak op als een alternatief voor Erdogan, maar volgens Zihni Özdil hebben ze dezelfde boodschap. “De verpakking is anders, maar het is eveneens een conservatieve Islamitische beweging. Gülen en Erdogan hebben samen gestreden om de macht van de seculieren te breken. Toen dat was gelukt zat je met een schip met twee kapiteins en Erdogan lijkt die strijd nu te hebben gewonnen. Erdogan voelt zich nu gesterkt door de publieke opinie na een periode waarin hij veel kritiek heeft gekregen.”
Erdogan zelf zag deze lokale verkiezingen vooral als een test van zijn populariteit met het oog op de presidentsverkiezingen later dit jaar. Volgens Özdil liggen er twee scenario’s op tafel. “De AKP heeft een interne regel dat iemand niet drie keer na elkaar premier kan zijn. Het eerste scenario is dan een constructie à la Poetin, één ambtstermijn als president en zich daarna terug kandidaat stellen voor de positie van premier.
“De president heeft overigens evenveel macht in Turkije als de premier, alleen wordt die nooit gebruikt. Dat is zo gegroeid in de Turkse politiek, en is een ongeschreven regel, maar het kan dus wel.”
“De tweede optie is die interne regel aanpassen, met als legitimatie de aanval op het nieuwe Turkije. Dat het Turkije dat ze de afgelopen jaren hebben opgebouwd wordt bedreigd.”
De erfenis van Gezi Park
Afgelopen zomer 2013 kwamen jongeren in het Gezi Park samen om te protesteren tegen de bouw van een winkelcentrum. Dit groeide uit tot een manifestatie tegen het politieke deficit in Turkije. Waar zijn al die mensen naartoe, nu het lijkt dat het imago van de Erdogan onaangetast blijft?
“De erfenis van Gezi leeft nog, maar het waren toen vooral seculiere jongeren die op straat kwamen”, zegt Özdill die de protesten van dichtbij meemaakte. “Zij hebben geen voeling zowel met de Kemalistische CHP als met de islamitische AK-Partij. Zolang het protest niet overslaat naar de conservatieve jongeren, blijft de situatie onveranderd.”
Het enige dat volgens Zihni Özdill echt de macht van Erdogan en de AKP kan breken, is een economische omslag. “Het neoliberale beleid dat er is gevoerd, het privatiseren van bedrijven, de speculatieve consumptie (op tien jaar tijd is de schuldenlast van kredietkaarten gestegen tot 55 procent van alle inkomens), het handelstekort dat steeds groeit, en een booming vastgoedsector, zorgt voor een zeepbel die op een bepaald moment gaat barsten. Dat is onvermijdelijk.”
“Dan krijg je een economische situatie die vergelijkbaar is met wat enkele Europese landen hebben meegemaakt. Dan pas zal er ruimte ontstaan voor een sterkere oppositie en meer steun vanuit andere langen van de bevolking.”
Tweedeling van de samenleving
Doorheen de Turkse samenleving loopt dus een duidelijke breuklijn tussen een oude en nieuwe neoliberale elite, die elk hun aanhang hebben. In de nasleep van de stembusgang op zondag 30 maart waren er op verschillende plaatsen rellen. Daarbij vielen er gewonden en enkele dodelijke slachtoffers.
Zihni Özdil denkt dat de politieke en culturele polarisatie in Turkije steeds groter wordt. “De recente schandalen en de blokkering van Twitter en YouTube hebben in tegenstelling tot wat veel mensen denken Erdogan alleen maar populairder gemaakt. Hij wordt door zijn aanhangers gezien als een martelaar die wordt aangevallen door mensen die ‘hun’ Turkije proberen omver te werpen.”
“Daarnaast zit je met een ‘seculiere’ upper middle class binnen de Turkse samenleving die ontevreden is, de jongeren die op Gezi Park stonden en de groeiende economische bubbel. Zolang die bubbel niet barst, zie ik het merendeel van de bevolking niet van kant wisselen.”