“Vandaag heeft Brazilië één van haar genieën verloren. Het is een dag om zijn dood te betreuren, maar ook om zijn leven te bejubelen”, verklaarde de Braziliaanse presidente Dilma Rousseff kort nadat het nieuws van het overlijden van architect Oscar Niemeyer bekend raakte. Zij noemde hem “een revolutionair architect en visionair denker die constant droomde van een betere en mooiere wereld”.

Futuristische gebouwen in nieuwe hoofdstad

De naam van Niemeyer zal voor altijd verbonden blijven aan de planning en de bouw van de ‘nieuwe’ federale hoofdstad van Brazilië, Brasília. Hij was de ontwerper van enkele van de meest tot de verbeelding sprekende futuristische gebouwen die er vanaf 1958 verschenen.

Brasília werd gebouwd op een plek in het binnenland die tot dan toe een ongerept stuk van de Cerrado was, precies om het politieke gewicht van de ‘koloniale’ steden aan de Atlantische kust te compenseren en Brazilië een nieuwe, zelfverzekerde dynamiek te geven.

De gouverneur van het federale hoofdstedelijke district Brasília kondigde meteen een rouwperiode van zeven dagen af als eerbetoon aan de man die Brazilië op de wereldkaart van de moderne architectuur heeft gezet. Zijn lichaam werd in de loop van donderdag naar Brasília overgevlogen waar het ligt opgebaard in het Palácio do Planalto, het centrale regeringsgebouw waarvan hij het ontwerp tekende. Vrijdagavond volgt dan de begrafenis op het kerkhof van São João Batista in Rio.

“Dat we wonen en werken in een stad die als geheel ontsproten is aan een revolutionair nieuw idee over stedelijkheid, hebben we in niet geringe mate te danken aan Niemeyer en zijn trouwe medewerkers”, zei gouverneur Agnelo Queiroz.

Brasília is door de UNESCO erkend als ‘patrimonium van de mensheid’, maar heeft ondertussen wel veel van zijn oorspronkelijke glans verloren en is er nooit echt in geslaagd om uit te groeien tot het kloppende hart van het land. De stad blijft toch in de eerste plaats een administratief centrum, maar is wel een icoon van radicale stadsplanning.

Meer dan een eeuw geschiedenis van Brazilië

Niemeyer werd op 15 december 1907 in Rio de Janeiro geboren als Oscar Ribeiro de Almeida de Niemeyer Soares Filho in een familie die uit Portugal was geïmmigreerd. Hij rondde er zijn middelbare school af en in 1928 trouwde hij met Annita Baldo, met wie hij zijn enige dochter Anna Maria kreeg. De dood van zijn dochter (82), die ook zijn medewerkster werd, in juni van dit jaar betekende een zware klap voor de oude man die de laatste tijd hoe langer hoe minder in het openbaar verscheen, maar wel nog aan projecten werkte.

In 2009 was hij al een tijdje gehospitaliseerd en op 2 november 2012 werd hij weer opgenomen in een ziekenhuis in Botafogo, de wijk van Rio waar hij woonde en werkte. Woensdagnacht overleed hij er aan de gevolgen van een infectie van de luchtwegen, op nauwelijks tien dagen voor zijn 105de verjaardag.

In 1932 begon hij te studeren aan de Escola Nacional de Belas Artes in Rio, maar vervulde als stagiair ook al enkele opdrachten voor het architectenbureau van Lúcio Costa en Carlos Leão. In 1934 behaalde hij het diploma van ingenieur in de architectuur.

Bij Costa kwam hij in 1936 voor het eerst in contact met de Frans-Zwitserse avant-gardistische architect Le Corbusier, die in Brazilië was op uitnodiging van het ministerie van Onderwijs en Gezondheidszorg. De vernieuwende ideeën van Le Corbusier over stadsplanning zouden Niemeyer sterk gaan beïnvloeden.

Progressieve plannen van Kubitschek

Niemeyers carrière kwam in een stroomversnelling nadat hij in 1940 de toenmalige burgemeester van Belo Horizonte Juscelino Kubitschek leerde kennen. In opdracht van Kubitschek ontwierp hij Pampulha, een geheel nieuwe buitenwijk van Belo Horizonte, wat hem veel internationale faam bezorgde. In 1947 kreeg hij in nauwe samenwerking met Le Corbusier de opdracht om mee te werken aan de bouw van het hoofdkwartier van de Verenigde Naties in New York.

Toen Kubitschek in de jaren vijftig president van Brazilië werd, wilde hij het land een progressieve richting uitsturen. Daarbij hoorde ook het idee van een nieuwe federale hoofdstad. Hiervoor deed hij onder meer een beroep op de visionaire ideeën van Niemeyer.

Die tekende enkele van zijn bekendste gebouwen, waaronder het presidentieel paleis Palácio da Alvorada, de twee gebouwen van het federale parlement en de metropolitane katholieke kathedraal van Brasília. Heel typisch voor Niemeyers stijl zijn de gebogen en golvende lijnen waardoor zijn massieve betonnen gebouwen toch de indruk geven te zweven of de zwaartekracht te negeren. De architect van de sensualiteit werd hij daarom genoemd.

Het gebruik van gewapend beton bij dergelijke gewaagde ontwerpen stond begin jaren zestig nog in de kinderschoenen. Niemeyer werkte als architect daarom altijd nauw samen met een heel team van ingenieurs die de nodige berekeningen maakten in een tijd dat er nog geen computers waren.

Niemeyer zei daarover ooit “alleen papier en potlood en een grenzeloze creativiteit volstaan”. Vooral zijn bijna magische samenwerking met ingenieur en dichter Joaquim Cardozo (1897-1978) was bijzonder vruchtbaar.

Een betere en meer rechtvaardige wereld voor ogen

Van in zijn jeugdjaren was Niemeyer een overtuigde marxist die een betere en meer rechtvaardige wereld voor ogen had en zeer kosmopolitisch dacht en handelde. Later werd hij lid van de Braziliaanse Communistische Partij (PCB).

Die uitgesproken politieke overtuiging bracht hem in moeilijkheden toen in 1964 een militaire staatsgreep een einde maakte aan de progressieve experimenten. In 1967 werd zijn ontwerp voor een nieuwe luchthaven voor Brasília door de autoriteiten gewoon genegeerd.

In 1965 al nam hij samen met 200 andere docenten collectief ontslag bij de universiteit van Brasília uit protest tegen het onderwijsbeleid van de militairen. Vanaf 1966 vestigde hij zich in vrijwillige ballingschap in Parijs, waar hij vele internationale klanten kreeg. Hij ontwierp onder meer het hoofdkantoor van de Franse PCF in Parijs, het kantoor van uitgeverij Mondadori in Italië, de universiteit van Constantine en de nieuwe grote moskee van Algiers, beide in Algerije.

Museu de Arte Contemporânea in Niterói

De militaire dictatuur zou 21 jaar duren in Brazilië, maar geleidelijk aan wel de greep op kunst en cultuur versoepelen. Begin jaren tachtig keerde Niemeyer terug naar zijn vaderland en begon er aan een tweede bloeiperiode. Zelf beschouwde hij het Museu de Arte Contemporânea (hedendaagse kunst) dat in 1996 werd voltooid in Niterói, een voorstad van Rio de Janeiro, als zijn absoluut meesterwerk.

In deze periode ontwierp hij ook het Memoriaal JK, opgedragen aan Juscelino Kubitschek, de Sambódromo da Marquês de Sapucaí in Rio (1984), het Panteão da Pátria (1985) en het Memorial da América Latina (1987). In 1988 kreeg hij de Pritzker-prijs voor architectuur. In 2003 werd in Curitiba een gebouw geopend waarin onder andere het Museu Oscar Niemeyer gevestigd is.

Ter gelegenheid van zijn honderdste verjaardag in 2007 kreeg hij uit handen van president Lula da Silva de medaille voor culturele verdienste voor zijn gehele oeuvre. Talrijke universiteiten kenden hem een eredoctoraat toe.

Zelfs op hoge leeftijd bleef hij ontwerpen maken en projecten uittekenen. Vorig jaar nog tekende hij de plannen voor het Museu de Arte Contemporânea de Ponta Delgada voor het Azoren-eiland São Miguel en de toekomstige zetel van de Fundação Luso-Brasileira in Lissabon.

De kans dat beide ontwerpen op korte termijn zullen worden gerealiseerd, is echter heel klein omdat de armlastige Portugese overheid zwaar moet snoeien in haar cultuurbudget. Want door zijn spectaculaire ontwerpen, waren de gebouwen van Niemeyer vaak peperduur in hun uitwerking.

Strijd voor democratie en sociale rechtvaardigheid

Zijn kleindochter Ana Lúcia verklaarde donderdag tegenover het persagentschap Agência Brasil dat “de voornaamste erfenis van mijn grootvader niet alleen de meer dan 600 gebouwen zijn die hij heeft ontworpen, maar vooral de strijd die hij zijn leven lang heeft gevoerd voor democratie en sociale rechtvaardigheid”.

Zelf verklaarde hij meer dan eens in interviews dat hij een geboren pessimist was. Zijn materialistische levensvisie kwam ook tot uitdrukking in zijn uitspraak: “het leven is een zucht, een minuut; we worden geboren, we sterven”. Tot in 2009 ging hij nog dagelijks naar zijn architectenbureau om er te overleggen met zijn medewerkers en nieuwe ideeën te spuien.

In 1988 had hij de Fundação Niemeyer opgericht in Rio die uitgeroeide tot een wetenschappelijk centrum voor reflectie en onderzoek over architectuur, urbanisatie en toegepaste beeldende kunst.

Professor Sérgio Magalhães, verbonden aan de federale universiteit van Rio en voorzitter van het Instituto dos Arquitetos do Brasil, zei in een eerste reactie op Niemeyers overlijden dat zijn stijl velen in de hele wereld heeft geïnspireerd, maar dat zijn unieke creativiteit nooit zou worden gereproduceerd. “Met zijn visie op mens en stad werd hij een symbool van hoop op een betere wereld”.

Bijkomende bronnen:

Niemeyer morreu cercado pela família, diz médico
http://agenciabrasil.ebc.com.br/noticia/2012-12-05/niemeyer-morreu-cercado-pela-familia-diz-medico

Niemeyer marcou um novo estilo de fazer arquitetura
De mente e mãos rápidas, Niemeyer marcou um novo estilo de fazer arquitetura
http://agenciabrasil.ebc.com.br/noticia/2012-12-05/de-mente-e-maos-rapidas-niemeyer-marcou-um-novo-estilo-de-fazer-arquitetura

Obras arquitetônicas estão espalhadas por diversos países
http://agenciabrasil.ebc.com.br/noticia/2012-12-05/obras-de-niemeyer-espalham-se-por-diversos-paises

Trabalho é único e nunca será reproduzido, diz arquiteto
http://agenciabrasil.ebc.com.br/noticia/2012-12-05/obra-de-niemeyer-e-unica-e-nunca-sera-reproduzida-diz-arquiteto

Fundação sem fins lucrativos abriga acervo do arquiteto no Rio
http://agenciabrasil.ebc.com.br/noticia/2012-12-05/fundacao-sem-fins-lucrativos-abriga-acervo-de-niemeyer-no-rio

Traços inspiraram criação de joias e texto de Chico Buarque
http://agenciabrasil.ebc.com.br/noticia/2012-12-05/tracos-do-arquiteto-inspiraram-colecao-de-joias-e-texto-de-chico-buarque