The Lancet, een van de meest gerenommeerde internationale tijdschriften voor geneeskunde, publiceerde in september 2020 een artikel dat de fundamentele kwestie van de actualiteit samenvat: Covid-19 is not a pandemic.

Dit is een ‘syndemie’, een ziekte veroorzaakt door sociale ongelijkheid en ecologische crisis. Ons huidig ‘onwel-leven’, onze verwoesting van ecosystemen, onze voeding uit evenwicht gebracht door de vernietiging van een landbouw die respectvol omging met natuurlijke hulpbronnen en de milieuvervuiling die we teweegbrengen: dat alles leidt tot een voortdurende toename van chronische ziekten als hoge bloeddruk, overgewicht, suikerziekte, hart-, bloedvaat- en longziekten en kanker, volgens de opsomming van Lancet-hoofdredacteur dokter Richard Horton.

Kroniek van aangekondigde pandemie-golven

Deze Covid-19 is maar een episode in een reeks pandemieën die onze samenlevingen overvallen, verzwakt als ze zijn door de ontmanteling van de gezondheidszorg en door de economische onzekerheid die leidt tot groeiende armoede en die steeds grotere delen van de wereldbevolking de toegang tot voldoende bevredigende levensvoorwaarden ontneemt.

Novethic (publicatie voor een duurzame economie) stelt dat experten niet ophouden eraan te herinneren dat deze epidemieën door dieren op mensen worden overgebracht. Deze zoönosen[1] dreigen talrijker te worden.

Dat is het geval voor Covid-19 volgens het rapport  van de experten van de VN-Wereldgezondheidsorganisatie over hun onderzoek in China. Door de opwarming van de aarde en de aanslag op de biodiversiteit nemen contacten tussen wilde en gedomesticeerde dieren immers toe.

SARS-Cov (Severe Acute Respiratory Syndrome Corona Virus) werd voor het eerst ontdekt in 2003-2004 en trof 29 landen, het MERS-Cov (Middle East Respiratory Syndrome) 25 andere. SARS-Cov heeft sinds 2019 2,8 miljoen dodelijke slachtoffers gemaakt, waarvan bijna 100.000 in Frankrijk. Niet alleen zal de huidige crisis door de varianten lang duren, maar ze zal zich ook geregeld herhalen. Het Wereld Economisch Forum plaatst deze epidemieën zelfs aan de top van zijn klassering van risico’s, nog vóór de klimaatverandering.

Een zaak is zeker. We zullen er moeten mee ‘leren leven’, wat niet wil zeggen, het laten gebeuren. Dit betekent de infrastructuur van de gezondheidszorg en de economie klaar maken om epidemieën zeer vroeg te beheren om zowel de effecten als de kosten te beperken.

Rapport van het Franse Rekenhof. Foto: E. Lombard/Cour des Comptes

Zo stelt het Franse Rekenhof na zijn klacht over de kosten die Frankrijk had kunnen vermijden door hier beter op te anticiperen. De voorzitter van dat Rekenhof, Pierre Moscovici, aldus Novethic, verklaarde midden-maart 2020 dat de overheden te weinig aandacht besteden aan voorzien en beheren van risico’s van allerlei aard.

Deze kritiek op de overheid in Frankrijk valt perfect toe te passen op België als goede leerling in zijn beate toepassing van een neoliberaal economisch programma, dat trouwens wordt ondersteund door de EU.

Maak het debat weer openbaar

Barbara Stiegler, professor politieke filosofie,  stelt dat de “verhulling van de stand van de wetenschap” achteraf als de erfzonde zal gezien worden van de regeringen die hebben gekozen voor repressie van hun burgers boven opvoeding en preventie. De wetenschappers van hun kant, hebben een andere vergissing begaan, aldus nog Barbara Stiegler die zich daarvoor steunt op deze analyse van The Lancet.

“Verbalisering van het niet dragen van mondmaskers moet op wettelijke basis gebeuren”. Foto: Gabrielle Lefèvre

Zij reageren alsof Covid-19 te vergelijken zou zijn met de pest. Die treft iedereen, los van leeftijd en gezondheidstoestand. Dit virus, zelfs als het muteert, is inderdaad heel gevaarlijk voor oudere personen en voor al wie al lijdt onder een of andere ziekte, dus voor zwakkere metabolismen, waaronder ook verzwakking door armoede, verkeerde voeding, afwezigheid van basisgezondheidszorg, enzovoort.

Kortom, deze problemen zijn een gevolg van de duidelijke tekortkomingen van het gevoerde beleid voor openbare gezondheid. Dat beleid zou essentieel preventief moeten zijn. Een dergelijk beleid werd echter systematisch benadeeld ten voordele van biotechnologie en spitstechnologie waar vooral de grote farmaceutische bedrijven en de technologische innovatie van profiteert.

We hebben het gezien en stellen het nog vast: verpleegkundigen, huisartsen, alle eerstelijnzorgers worden onderbetaald en hebben te weinig middelen. De bewustmaking van het brede publiek over het belang van gezondheidspreventie werd verwaarloosd.

Barbara Stiegler besluit hieruit dat met een sociaal-ecologische aanpak van gezondheidszorg het niet nodig was geweest massaal gebruik te maken van lockdown in afwachting van vaccinatie die enkel en alleen door de farmaceutische industrie geleverd wordt.

Volgens haar zijn we zo in ‘pandemia’ beland,  een soort mentaal werelddeel, dat vanuit Azië over Europa getrokken is om zich uiteindelijk ook in Amerika te vestigen. In dit Pandemia krijgen we een nieuwe cultuur opgelegd die met tracering, lockdown en steekkaarten een cyberbeveiligde wereld schept waarin elk individu verdacht is.

Deze nieuwe cultuur veegt verworven rechten weg zoals geïnformeerde toestemming van de patiënt, respect van de autonomie en gezondheidsdemocratie. Erger nog, de democratie zelf wordt bedreigd, net als de uiting van afwijkende wetenschappelijke of andere meningen.

Barbara Stiegler dringt aan: “In plaats van te zwijgen uit schrik polemieken toe te voegen aan de verwarring, moeten universitairen en academici opnieuw wetenschappelijke discussie mogelijk en openbaar maken. Dat is de enige weg om weer een vertrouwensband te smeden tussen de wetenschappelijke kennis en de bevolking. Die band is bepalend voor de overleving van onze democratieën. We zullen inderdaad de krijtlijnen moeten uittekenen van een beleid voor gezondheid en voor het leven.

Ministeriële besluiten in België

In België heeft de Liga voor de Mensenrechten gerechtelijke stappen ondernomen opdat de Staat het democratisch proces zou respecteren dat de regeringen nu veronachtzamen in hun radeloosheid tegenover deze gezondheidscrisis. De voorzitster van de Liga, Olivia Vennet, verantwoordt die stappen in een interview als volgt:

Rechten en vrijheden zijn ondeelbaar, onderling verbonden en niet te herleiden tot individuele bescherming, want ze omvatten een collectieve dimensie. Overheidsmaatregelen vergen een collectieve verdediging want ze schaden het recht op leven en gezondheid van de zwakste burgers. In een rechtstaat horen de inperkingen van rechten en vrijheden wettelijk, gerechtvaardigd en proportioneel te zijn. Elke maatregel dient proportioneel en aangepast te zijn. De veralgemeende verplichting van mondmasker en avondklok roepen in dit verband vragen op.

Bovendien worden lockdownmaatregelen met een zware impact op onze rechten en vrijheden tot vandaag genomen via eenvoudige ministeriële besluiten[2]. Het is essentieel dat het parlement zijn controle herwint en dat een wet de grenzen van de gepaste inperkingen uitvaardigt op basis van een breed democratisch debat. Dit debat zal volledige en transparante informatie voor de burgers en de naleving van de besliste maatregelen ten goede komen.

Wat betreft de inhoud van deze maatregelen en hun overdreven karakter zijn er veel onbekenden. Het is voor de overheid niet vanzelfsprekend om ze zo te kalibreren dat ze tegelijk doelmatig, eerlijk en evenwichtig zijn. Wat vaststaat is dat ze tijdelijk moeten zijn en verkondigd voor een korte termijn. Ze moeten uitzonderlijk blijven om te vermijden dat ze in algemene rechten en plichten ingeschreven raken.

”De Liga voor de Mensenrechten heeft daarom, na meerdere oproepen aan de overheid, op 22 februari 2021 een kortgeding aangespannen tegen de vrijheidsbeperkingen die werden opgelegd door een ministerieel besluit eerder die maand, dat verwees naar de wet van 15 mei 2007 over de civiele bescherming.

In deze wet worden de maatregelen van opvordering en evacuatie vastgelegd die eerder waren ingezet bij de gasramp van Ghislenghien[3]. De Rechtbank van Eerste Aanleg van Brussel stelde droogjes vast dat deze wet niet toepasbaar is voor ‘corona’ en dat de maatregelen (in het MB) die de burgerlijke vrijheden inperken, dus gewoonweg geen wettige basis hebben.

Met dit vonnis wordt het basisprincipe van de democratie in herinnering gebracht: de scheiding der machten. Het komt aan het parlement toe wetten goed te keuren over tijdelijke inperkingen van vrijheid en duidelijke en uniforme criteria vast te leggen voor hun uitvoering, op basis van een debat met de betrokken bevoegde overheden in alle openheid tegenover de publieke opinie.

Onze regering had de parlementaire weg moeten volgen vooraleer zich hals over kop in een beleidslijn te gooien die de bevolking amper begrijpt maar er wel de economische, gezondheid- en psychologische gevolgen van draagt.

Laten we hopen dat dit debat in het parlement er vlug komt. Intussen heeft de regering wel beroep aangetekend (tegen dit vonnis) …

Het artikel Zoonoses, syndémie, démocratie … verscheen in Entre les Lignes op 1 april 2021. Gabrielle Lefèvre was journaliste bij La Cité, van 1950 tot 1987 de krant van de Mouvement Ouvrier Chrétien (MOC), Franstalige tegenhanger van beweging.net (het voormalige Algemeen Christelijk Werknemersverbond – ACW).

Notes:

[1] Zoönosen zijn infectieziektes van dieren die besmettelijk zijn voor mensen. COVID-19 vervoegt een lange rij van dergelijke dierenziektes zoals de ziekte van Lyme, toxoplasmose, salmonellose en vogelgriep. Ongeveer twee derden van alle menselijke infectieziekten starten hun  verspreiding door contact met zieke dieren. Omdat hun natuurlijke leefwereld verdwijnt komen meer en meer wilde dieren in contact met gekweekte dieren, die dan op hun beurt deze ‘nieuwe’ ziektes verspreiden onder de mensen (nvdr.).

[2] Een Ministerieel Besluit (MB) is een maatregel/beslissing van één minister die bepaalde gedetailleerde maatregelen uitvaardigt. Dikwijls maar niet altijd dient een MB om een onderdeel van een Koninklijk Besluit (KB) te verduidelijken. Een KB is een beslissing van de voltallige regering, als eerste formeel ondertekend door de Koning (vandaar de naam). Een KB is altijd gebaseerd op een bevoegdheid beschreven in een bestaande wet, maar moet niet door het parlement worden goedgekeurd. Wetten worden pas ondertekend en verkondigd door de Koning en de betrokken minister nadat ze met een meerderheid door het parlement werden goedgekeurd, waar altijd een debat en eventuele amendering door het parlement aan voorafgaat. Het MB wordt dikwijls verkozen om tijd te winnen, maar heeft net daarom ook de geringste democratische legitimatie (nvdr.).

[3] In het Henegouwse dorp Ghislenghien, een deel van de gemeente Ath, ontplofte op 30 juli 2004 een hoofdleiding voor aardgas, waarbij 24 mensen omkwamen, waaronder 5 pompiers, en 15 zwaargewonden vielen. De leiding ontplofte toen gasnetbeheerder Fluxys de druk opvoerde. Oorzaak bleek een niet opgemerkte breuk in de leiding tijdens graafwerken enkele weken eerder. De kaart waarop het bouwbedrijf zich baseerde bleek niet correct te zijn (nvdr.).