David Criekemans is hoofddocent ‘Internationale Politiek’ aan de Universiteit Antwerpen (UA). We spreken elkaar vrijdag jl. over de oorlog in Oekraïne, de dreiging van het Russisch konvooi boven Kiev, de Europese sancties maar vooral de overgebleven middelen om de escalatie te doen stoppen en terug met z’n allen op het vredespad te geraken.

“Dat is niet zo eenvoudig meer. China zou een belangrijke rol kunnen spelen. Trouwens vers van de pers, de AIIB (Asian Infrastructure Investment Bank) bevriest Wit-Russische en Russische projecten.” Het is volgens de professor een “enorm signaal van Beijing, China neemt blijkbaar een beetje afstand van de Russische vriend”.

China neemt blijkbaar een beetje afstand van de Russische vriend.

De AIIB is in 2016 door China en 56 andere landen opgericht en was in oorsprong bedoeld om het Chinese mega infrastructuurproject, het ‘Belt and Road Initiative’, te financieren. Intussen nemen 105 landen deel en worden er meer projecten gefinancierd dan de Chinese projecten alleen.

Tjhoi: Graag eerst, professor, naar de oorlog, hoe interpreteert u de recente ontwikkelingen op het ‘slagveld’?

Kaart: Dim Grits – Eigen werk / CC BY-SA 3.0

Het lijkt er nu toch wel op dat Poetin een volgende fase inzet op weg naar wat we ‘Novorossiya (Nieuw-Rusland)’ noemen, territoriaal nog iets meer dan alles ten oosten van de Dnjepr-rivier. En de houding van de Westerse landen geven hem weinig argumenten om daarvan af te zien.

We zitten nu in een fase van de oorlog waarbij een actie-reactie-logica volop speelt. Beide kampen ‘verharden’ en ‘de klokt begint sneller te slaan’.

Poetin voelt zich duidelijk in het nauw gedreven, zeker door de Westerse sancties, en al zeker door het blokkeren van de 630 miljard USD reserves waarmee hij de oorlog hoopte te financieren, en waarvan een groot deel in het buitenland zit. Daar kan hij niet meer aan en zo’n collectief genomen sanctie is nooit eerder gezien in onze wereldgeschiedenis!

Zo goed als zeker gaat hij zwaardere wapens beginnen te gebruiken en ik vrees dat we oorlogstaferelen te zien krijgen die we liever niet zien. Maar we stellen toch ook vast dat de Westerse landen met de sancties hebben gezorgd voor het sneller doen tikken van die Russische klok. Ook het militaire bewapeningsopbod ter ondersteuning van Oekraïne, en niet alleen op sociale media, hé, maar van regeringsleiders … laten we wel wezen, over niet-humanitaire hulp aan Oekraïne zwijg je beter!

Poetin is blijkbaar op weg naar wat we ‘Nieuw-Rusland’ noemen, territoriaal nog iets meer dan alles ten oosten van de Dnjepr-rivier.

De Oekraïense president Zelensky is zich – lijkt me – ook aan het vergalloperen. Hij heeft op een slimme manier ‘de Oekraïense zaak’ weten internationaliseren, maar het loopt toch wel flink fout als berichten mij bereiken over Polen die zijn bevolking wil bewapenen, of wat er broeit in de Baltische Staten en de vraag tot NAVO-lidmaatschap van landen als Zweden en Finland.

Ook Zelensky’s no-fly-zone lijkt me geen goed idee, want anders zit je nog dichter bij een confrontatie tussen de NAVO en Rusland. Reken daar dan nog eens de emotionele oproep bij van Europees Commissievoorzitter Ursula von der Leyen, … ik begrijp haar intentie en symboliek wel … maar het was toch ongelukkig.

Als je dat alles samen neemt, dan wil je toch zo snel mogelijk uit deze fase van intense escalatie, vind ik.

Wie en wat zou volgens u kunnen helpen om te de-escaleren?

Ik denk dat we India diplomatiek erbij moeten halen, ook zij hebben zich zoals China onthouden in de algemene vergadering van de VN, bij de veroordeling van de Russische invasie. India kan helpen om het ‘net te sluiten’.

Ook vind ik een duidelijke boodschap naar de Russische bevolking zeer nodig en dringend. Er zal hoogstwaarschijnlijk ook een – weliswaar kleinere – vluchtelingenstroom ontstaan van Russen die protesteren tegen Poetin, hen moeten we hulp bieden. Evenzeer de Russen die hier bij ons ‘vastzitten’ en niet meer aan hun geld kunnen, die moeten we naast de Oekraïense vluchtelingen, ook zeker helpen.

Zo’n boodschappen uitzenden helpt veel meer het zwartwit militair vijandsbeeld afzwakken en het focussen op de politiek van Poetin en het Kremlin. Op barsten in het Kremlin zelf zou ik niet rekenen. Er is wel intussen vorige donderdag een minimale stap naar de-escalatie gezet door de Amerikanen en de Russen met het openen van een militaire communicatielijn.

Op barsten in het Kremlin zelf zou ik niet rekenen.

Dat is echt wel in een oorlogssituatie het minimale en op zich mogen we daar niet teveel van verwachten. In feite is zo’n open lijn geen dialoog en dient het om militaire miscalculaties te vermijden. In dit geval zullen het de Russen zijn die via een soort telex typen waar ze zullen bombarderen en met welke ‘assets’, met de boodschap ‘blijf uit de buurt’, waardoor de overkant niet persé in overdrive hoeft te gaan. Dat is echt wel een ‘mini-mini’ eerste stap, maar die is wel gezet.

Dan zijn er de onderhandelingen tussen Oekraïne en Rusland over een staakt-het-vuren en humanitaire corridors, enzomeer. Maar dat is zoals we al kunnen merken niet echt een grote stap in de de-escalatie van het conflict.

En, om eerlijk te zijn, ik zou de veiligheid van Europa niet willen laten afhangen van dergelijke onderhandelingen. Dus je moet echt op zoek naar ‘parallelle circuits’ of bredere samenwerkingsverbanden die de vredesontwikkeling echt in handen nemen. De NAVO lijkt me eerder betrokken partij, dus kom je wat mij betreft bij de OVSE (Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa). Dat is een neutrale pan-Europese instelling die wat met veiligheid in Europa bezig is en een ‘format’ zou kunnen opzetten.

Als opstap naar echte vredesonderhandelingen zou binnen het kader van de OVSE gewerkt moeten worden naar een wapenstilstand en humanitaire corridors liefst verankerd in de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties.

Je moet op zoek naar ‘parallelle circuits’ of bredere samenwerkingsverbanden die de vredesontwikkeling echt in handen nemen.

Waarom blijft de OVSE (voorlopig) buiten beeld?

Zoals Katlijn Malfliet, Oost-Europakenner en emeritus hoogleraar aan de KUL, ook al in interviews aangaf, er is in de afgelopen jaren een concurrentie ontstaan tussen de NAVO en de OVSE. De NAVO heeft zich expansionistisch gedragen voorbije jaren en een nieuwe ‘missie’ gezocht na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie.

En je ziet dat de Europese landen binnen de NAVO nu terug kantelen naar de Verenigde Staten – die inderdaad relatief ‘stil’ blijven in dit conflict – want na (de terugtrekking uit en de oorlog in) Afghanistan was er veel kritiek van Europa op Washington.

Ik stel ook vast dat de OVSE zich heeft teruggetrokken uit Donetsk en Loehansk in het oosten van Oekraïne, waar ze al jaren de wapenstilstand monitoren tussen pro-Russische legers en het Oekraïense regeringsleger.

De NAVO heeft zich expansionistisch gedragen voorbije jaren en een nieuwe ‘missie’ gezocht na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie.

Er zouden terug opnieuw besprekingen moeten komen in Wenen (hoofdkwartier OVSE), een hoge OVSE-gezant best worden gestuurd met een vredesmissie ook weer geruggesteund door de Verenigde Naties.

En dan is er nog een vaak vergeten kanaal waarlangs het verdespad kan geopend worden: de kerken. Ik was vorige week in Rome en kreeg in gesprekken met diplomaten het bericht dat de paus vrijdag 25 februari naar de Russische ambassadeur op gesprek is geweest.

In normale tijden convoceert de paus ambassadeurs. De paus heeft contact opgenomen met de twee orthodoxe kerken (gezien er een klein schisma bestaat tussen de Oekraïense en de Russische orthodoxe kerken). En deze hebben allebei verklaard dat de oorlog een “zonde tegen God” is en dat de “broedervolkeren” niet in oorlog mogen gaan met mekaar en dat er stappen naar vrede moeten genomen worden.

Laten we hopen dat de orthodoxe kerk invloed kunnen uitoefenen op hoge militairen en het morele gezag kunnen laten spelen.

Deze démarche is niet onbelangrijk want Poetin heeft de orthodoxe kerk van bij het begin van zijn bewind aangehaald om de Russische bevolking mee in de pas te laten lopen. En die orthodoxe kerk is nu tegen de oorlog in Oekraïne. Laten we hopen dat zij invloed kunnen uitoefenen op bijvoorbeeld hoge militairen en het morele gezag kunnen laten spelen.

En de Verenigde Naties, die blijven opvallend op de achtergrond?

Ja, daar is de kwestie natuurlijk dat de oorlog gevoerd wordt door Rusland, een van de vijf permanente leden en een land dat vetorecht heeft. Ik vrees dat de VN even in de lappenmand ligt, tenzij er juridische verschuivingen zouden komen en het vetorecht zou worden opgeheven als het land oorlog voert.

Dat is in 1945 bij oprichting van de VN en de toekenning van het vetorecht nog door Paul-Henri Spaak voorgesteld, mocht dat waar geweest zijn dan was de oorlog in Irak zelfs niet kunnen beginnen, … maar ja, dat lijkt me iets op lange termijn.

Ik vrees dat de VN even in de lappenmand ligt.

In welke richting moeten we kijken om op het vredespad te geraken?

Ik denk dat de sleutel ligt bij China. Kijk, in het buitenlands beleid van China is het stabiliteit voor alles. Het – zeg maar – ‘sociaal contract’ van de Chinese overheid met zijn bevolking is dat ook: economisch vooruitgaan, veiligheid garanderen en politiek in het gareel lopen.

Ja, en nu met deze oorlog, denk ik, maken de Chinezen ook even de rekensom. Want tot nu heeft China afgewacht, net zoals in 2014. Pas wanneer Rusland, enkele maanden na de annexatie van de Krim, door de Westerse sancties in de problemen kwam, heeft China Rusland economisch gesteund en een voordelig contract getekend waarbij Rusland twee gasleidingen belooft en een gunstige gasprijs, waardoor het weer wat economische armslag kreeg.

China zendt de boodschap uit dat de oorlog de stabiliteit ondermijnt en dat er toch best een einde komt aan het oorlogsgeweld.

Tot nu toe was mijn analyse dat de recente Westerse sancties opnieuw zouden leiden tot het duwen van Rusland in de armen van China. Maar met de bevriezing van Wit-Russische en Russische projecten gefinancierd door de AIIB denk ik dat er een kentering zichtbaar wordt in de houding van China die de boodschap hiermee uitzendt dat de oorlog de stabiliteit ondermijnt en dat er toch best een einde komt aan het oorlogsgeweld.

U spreekt ook geregeld over een nieuwe veiligheidsarchitectuur in Europa?

Uiteraard moeten we eerst de escalatie omkeren, de wapens doen zwijgen en naar de onderhandelingstafel terugkeren. Maar wat mij betreft zouden we best die nieuwe veiligheid in Europa bouwen op de conclusie van deze oorlog: nooit meer! We zijn zo dicht bij een ultieme crash gekomen en dat mag nooit meer gebeuren.

Dat zou de basis moeten zijn voor brede onderhandelingen, waarbinnen evenwaardig gekeken wordt naar de veiligheidsnoden van elk blok. Ik denk dat de drie blokken (VS, Europa en Rusland) met elkaar die nieuwe veiligheidsarchitectuur moeten ontwerpen, via nieuwe akkoorden, ontwapeningsverdragen en samenwerkingsverbanden. Uiteindelijk moeten we ook durven kijken waarom we Rusland in de toekomst nodig hebben.

We zijn zo dicht bij een ultieme crash gekomen en dat mag nooit meer gebeuren.

Wellicht zijn onze ‘Amerikaanse vrienden’ nog het moeilijkst te overtuigen, maar zowel op economisch vlak en uit zeer belangrijke ecologische overwegingen is het belangrijk een evenwichtige samenwerking tot stand te brengen. En veiligheid is bij wijze van spreken het fundament daarvoor.

Dit is het eerste deel van het interview. Het tweede deel gaat dieper in op de noodzaak van een nieuwe veiligheidsarchitectuur in Europa.

Ng Sauw Tjhoi is (oud-VRT) Journalist en schreef boeken over China.