Dwarsdenker
Gie van den Berghe is ethicus, historicus én dwarsdenker. Vooral in die laatste hoedanigheid heeft hij op verschillende vakterreinen naam verworven. Zijn benadering strijkt meestal tegen de haren in van andere onderzoekers. Dat blijkt bijvoorbeeld uit zijn uitvoerige doctoraalstudie Met de dood voor ogen – ook al uitgegeven door EPO – waarmee hij in 1987 bekendheid verwierf en waarin hij begrip en onbegrip tussen overlevenden van nazi-kampen en buitenstaanders analyseert.
Ook hier was de ethicus, historicus én dwarsligger al volop aanwezig. Hij spitst zich in dat werk toe op ooggetuigenverslagen en gedrag in extreme situaties. Bij het bestuderen van kampervaringen botste hij steeds weer op wat hij de insider-outsider-problematiek noemt. Overlevenden van nazi-kampen beweren vaak dat anderen niet kunnen meepraten of oordelen omdat het gegeven of de ervaring waar zij geen deel aan hebben, voor hen onbekend terrein is. Insiders beroepen zich vaak op ervaringskennis en dat standpunt sluit alle anderen uit.
Dat is volgens Gie Van den Berghe een gevaarlijk en categorisch insiderisme dat onderzoek van outsiders afdoet als irrelevant of minstens ontoereikend. Gevaarlijk omdat daardoor eigenlijk gezegd wordt dat alleen zwarte, vrouwelijke, homoseksuele, katholieke, Joodse en andere wetenschapsmensen onderzoek kunnen doen dat betrekking heeft op zwarten, vrouwen, homoseksuelen, katholieken en Joden.
‘Kijken zonder zien’
Ook in een veel recentere studie Kijken zonder zien (2011) waarin hij onderzoek doet hoe er omgegaan wordt met iconische, historische foto’s manifesteert de historicus zich als ‘dwarskijker’. Hij ‘opent’ daarin voor de lezer en ziener (niet kijker) niet alleen de historische context en de foto, maar wijst ook op de grote gevaren van kijken, maar niet zien.
‘Zien,’ zo schrijft hij, ‘is geloven. Maar wat we zien is niet de werkelijkheid maar een bewerking ervan.’ En hij gaat verder: ‘Foto’s bieden een kijk op de werkelijkheid. Maar elke kijk wordt door zoveel factoren bepaald dat men beter kan spreken van een blik op een werkelijkheid, iemands realiteit.’
Elke foto is trouwens een reductie van de realiteit, begrensd door de beeldrand. Voorbij die grens ligt het niet in beeld gebrachte, het niet-verbeelde en het ingebeelde. In vijftien hoofdstukken met telkens één beroemde foto als uitgangspunt onderzocht Van den Berghe minutieus op welke manier de werkelijkheid vervormd werd.
Hitler, Obama en Artevelde
In zekere zin kan Sieg Heil! als een zestiende hoofdstuk van Kijken zonder zien worden beschouwd, maar deze keer heeft hij een heel boek van bijna 200 bladzijden en heel veel foto’s nodig om de evolutie ‘Van mythische groet tot verderfelijke ideologie’ uit de doeken te doen.
Ook nu weer waarschuwt hij de kijkende lezer: ‘Een foto is geen etalage maar een raam dat je behoedzaam kritisch kunt openen om wat erachter schuilgaat of buiten het kader valt te belichten en te onderzoeken.’ (p. 10) Zijn uitgangspunt – en tevens waarschuwing – is dat we verder moeten kijken dan onze neus lang is, want anders dreigen we ons zelf op te sluiten in een kooi van stereotiepe denken.
Sieg Heil is daarvan een voorbeeld, want de Hitler- of nazigroet heeft een lange en onschuldige voorgeschiedenis. De zogenaamde Romeinse groet – maar ook daarvan bestaat geen eigentijdse bron of afbeelding, schrijft hij! – was ooit een mooi en positief gebaar. Bij de groet met de schuin geheven gestrekte rechterarm strekt het lichaam zich uit, opent het zich en stelt het zich kwetsbaar op. Volgens Van den Berghe getuigde die groet van eerbied en trouw. Niks mis mee dus.
Dat illustreert de auteur met een aantal foto’s van Barack Obama die tijdens een speech aan een Amerikaanse privé-universiteit gedurende enkele seconden plechtig zijn rechterhand opsteekt en dat oogt vanuit kikkerperspectief bekeken schijnbaar verdacht. Wie zal het echter in zijn hoofd halen om Obama een crypto-Hitler te noemen?
Of wat te denken van een Jacob van Artevelde die daar met zijn uitgestrekte rechterarm op de Gentse vrijdagmarkt staat? Vlaamse activisten die na de Tweede Wereldoorlog een extreemrechtse groet brachten, noemden het verschonend een ‘Arteveldegroet’ terwijl, zo zegt de historicus, de man geen groet brengt, maar in de richting van Engeland wijst omdat Gent in de Honderdjarige Oorlog met Frankrijk de zijde van Engeland koos. In de 19de eeuw haalde Hendrik Conscience die anti-Franse houding van Van Artevelde nog eens boven om ze te kunnen bombarderen tot een mythisch symbool van de Vlaamse strijd.
Van den Berghe en Nora
Zo zie je maar welke betekenislagen kunnen schuil gaan achter een armgebaar, maar ook achter een locatie. Zonder de naam te vermelden komt Gie van den Berghe met zijn benadering dicht in de buurt van Pierre Nora die in zijn historische werken het begrip ‘des lieux de mémoire ‘lanceert. Volgens deze Franse historicus zijn des lieux de mémoire geen herinneringen, maar knooppunten waaromheen hele waaiers van herinneringen zijn gekristalliseerd, die betekenis geven aan een plaats. Betekenissen veranderen echter wanneer het aanzicht van een plaats wijzigt. Een dergelijke dynamiek typeert elke plaats. Verschillende mensen of groepen denken op een zelfde moment anders over een bepaalde locatie, maar de inhoud van die gedachten wisselt ook in de loop van de tijd. Nooit is de constructie van een plaats ‘af ’, letterlijk noch figuurlijk.
En zo belanden we dan weer bij Gie Van den Berghe die de betekenislagen achter een op zich onschuldig armgebaar die van een mythische groet tot een verderfelijke ideologie is verworden, zorgvuldig blootlegt. Om dat te kunnen illustreren heeft hij veel en duidelijk beeldmateriaal nodig en daarvoor heeft uitgeverij EPO andermaal haar beste beentje voorgezet. Sieg Heil! is een kijkboek dat tot nadenken stemt.
Boekcover
Gie Van den Berghe, Sieg Heil! Van mythische groet tot verderfelijke ideologie, EPO, Berchem, 2020, 190 blz., ISBN 9789462672024
