*****
Het groeiproces van de Europese integratie kent tal van anekdotes. Terwijl de wereld in brand staat, blijft de economisch machtige EU geopolitiek langs de zijlijn staan. De toekomst van de Unie is ongewis.
‘Dit is Europa. De geschiedenis van een unie’. Dat was de titel van de lezing van UGent-professor Hendrik Vos aan de Seniorenuniversiteit Hasselt op 8 januari. Het is tevens de titel van zijn boek dat november 2021 verscheen. Het Nieuwsblad blokletterde: ‘[De] Gentse politicoloog Hendrik Vos [rijgt] de sappige details aaneen. Zijn reconstructie van hoe de Europese integratie echt tot stand kwam, is de vrucht van jaren research, toevallige vondsten en vreemde verhalen, ook over zijn eigen omzwervingen. In zijn zwierige stijl – die nauwer aanleunt bij die van een romanschrijver dan die van een academicus – vliegen de voorbije zeventig jaar voorbij in een rotvaart’.
Mijlpalen
In diezelfde stijl presenteerde Vos in 100 minuten een groot aantal anekdotes rond de belangrijkste mijlpalen in het Europese project: de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal (EGKS; 1951), de Europese Economische Gemeenschap (EEG: 1957), Schengen (1985), de hereniging van de Duitslanden (1990), de Europese Unie (1993), de Europese Centrale Bank (1998), de invoering van de euro (2002), het Verdrag van Lissabon (2009) met o.a. de aanstelling van een Hoge Vertegenwoordiger voor het Buitenlands- en Veiligheidsbeleid, en Brexit (2020). Blijkbaar heeft de professor zijn boekpresentatie ook uitgewerkt in een versie voor theater en trekt hij vanaf eind deze maand als stand up-comedian samen met de cellist Frans Grapperhaus niet enkel door ons land, maar ook door andere Europese landen.
Na afloop van de lezing besloot voorzitter Jos Thys dat de uitgelaten ambiance misschien niet het beste decor vormde voor ernstige mondelinge vragen. Normaal gebeurt dat schriftelijk. De inleider bundelt de vragen en beantwoordt die na de koffiepauze. Die procedure draagt bij aan het wetenschapsjournalistiek niveau van de onderwerpen die de Seniorenuniversiteit Hasselt organiseert. Eén van mijn vragen die ik dus niet kon stellen, legde ik dan maar persoonlijk aan de professor voor: “Op 1 juli draagt België het voorzitterschap van de Europese Raad over aan Hongarije. Voor de Hongaarse minister van Europese Zaken is de opname van Rusland in een Europese veiligheidsarchitectuur een eerste prioriteit. Hoe kijkt u daar tegenaan?” Om der tijds wille was het antwoord slechts: “dat is een belangrijk issue”.
Op 1 juli draagt België het voorzitterschap van de Europese Raad over aan Hongarije. Voor de Hongaarse minister van Europese Zaken is de opname van Rusland in een Europese veiligheidsarchitectuur een eerste prioriteit.
Welnu, er zijn tal van belangrijke issues rond de Europese Unie van vandaag. De gangbare theorie zegt dat Europese integratie een einde moest maken aan oorlog en armoede. Anderen wijzen op een poging van Frankrijk en Duitsland om een vuist te maken niet enkel tegen de Sovjet-Unie, maar wel degelijk ook tegen elkaar. Na de oorlog was de Sovjet-Unie de machtigste staat in Europa. Moskou werd gevreesd. En men maakte zich zorgen over een vertrek van de Amerikanen, die zich hadden opgeworpen als verdediger van Europa. De Koude Oorlog droeg in zekere zin bij aan de Europese integratie. De dreiging die van de Sovjet-Unie uitging, zette de Europese leiders ertoe aan om hun soevereiniteit op te geven in ruil voor een economisch-militaire coalitie onder centrale leiding1.
Voorvechters
De Koreaanse oorlog (1950-1953) gaf een belangrijke impuls aan het politieke denken in West-Europa. De voorvechters van Europa als derde macht tussen Oost en West kregen een kans. De Raad van Europa (1948) was door Britse soevereiniteitsbekommernissen dode letter gebleven. Meer gehoor vond Robert Schuman, de Franse minister van Buitenlandse Zaken, voor het plan om de Europese steenkoolmijnen en staalfabrieken onder gemeenschappelijk gezag te plaatsen, als eerste stap op weg naar Europese politieke integratie. Het EGKS-verdrag kreeg ruim baan, maar de Fransen torpedeerden de plannen voor een Europese Defensiegemeenschap (EDG) in de schoot van de NAVO.
De Franse houding was ingegeven door machtsevenwichtsdenken: de NAVO verleende Europa meer (Amerikaanse) militaire slagkracht als tegenwicht tegen die van de Sovjet-Unie en Duitsland dan eender welke puur Europese instantie. Bovendien hoefde Parijs niet zijn militaire soevereiniteit over te dragen aan een supranationale instelling. Maar de keerzijde van de medaille was dat het NAVO-lidmaatschap ervoor zorgde dat er niets in huis kwam van het door de Franse commissaris voor het economische plan, Jean Monnet, voorgestelde plan om Europa als derde macht uit te bouwen en op die manier de bipolariteit te doorbreken2.
De veel gehypte Europese Grondwet was hoegenaamd geen blauwdruk voor een politieke of militaire unie. Zonder een dreiging aan de horizon die vergelijkbaar is met die van de Sovjet-Unie uit de Koude Oorlog, ligt een verdere integratie niet in het verschiet.
In het denken over de toekomst van de Unie moet de ineenstorting van de Sovjet-Unie in 1991 centraal staan. Dat gebeuren betekende een fundamentele verandering van het machtsevenwicht in Europa. Was de Sovjetdreiging voor West-Europa een krachtige stimulans om te integreren, die prikkel verdween met de ondergang van de Sovjet-Unie, en daarmee de animo voor verdere economische, politieke, of militaire integratie. Men kan dus serieuze kanttekeningen maken bij de toekomst van de EU. De veel gehypte Europese Grondwet was hoegenaamd geen blauwdruk voor een politieke of militaire unie. Zonder een dreiging aan de horizon die vergelijkbaar is met die van de Sovjet-Unie uit de Koude Oorlog, ligt een verdere integratie niet in het verschiet.
Aberratie
Sinds de val van de Muur heeft Rusland – afgezien van de Krim en de speciale militaire operatie (SMO) in Oekraïne – geen expansionistische koers gevaren. De annexatie van de Krim was om te voorkomen dat de Russische marinebasis daar in handen van de NAVO zou vallen. En de SMO gebeurde enkel om te vermijden dat Oekraïne tot de NAVO zou toetreden3. Het voortbestaan van de NAVO na de implosie van het Warschaupact is een aberratie in de internationale politiek. Rusland is niet de grote vijand. Het beschikt niet over de machtsmiddelen om de NAVO aan te vallen, laat staan om NAVO-gebied bezet te houden. Om mijn vraag aan professor Vos te beantwoorden: ja, in het belang van onze eigen veiligheid verdient opname van Rusland in een Europese veiligheidsarchitectuur een hoge prioriteit.
Europa lijkt zijn streven naar strategische autonomie te hebben laten varen. Het ontbreekt Europa aan de nodige hulpbronnen, industrieel concurrentievermogen en militaire slagkracht. Het zijn met elkaar samenhangende structurele zwakheden die een allesomvattende aanpak en kolossale investeringen vergen. Veel Europese regeringen kunnen zich die niet veroorloven. Sinds de oorlog in Oekraïne en het opblazen van de Russische gaspijpleidingen naar Duitsland is Europa meer dan ooit de onderhorige van Washington geworden. De Amerikanen zijn erin geslaagd om elke toenadering tussen Duitsland, voortrekker van de EU, en Rusland in de kiem te smoren. Zij zagen een nieuwe Duitse Ostpolitik als een bedreiging: een Duits-Russisch rapprochement zou Washington zijn controle over Eurazië kunnen doen verliezen.
Sinds de oorlog in Oekraïne en het opblazen van de Russische gaspijpleidingen naar Duitsland is Europa meer dan ooit de onderhorige van Washington geworden.
Sinds het aftreden van de Duitse bondskanselier Angela Merkel in december 2021 wordt wereldwijd het gebrek aan Europese leiding steeds meer gevoeld. De Russische invasie van Oekraïne zorgde dan voor meer eenheid binnen Europa, maar deed niets aan het gebrek aan Europees geopolitiek leiderschap, niet alleen in de relatie met Rusland, maar ook en vooral met China en met de global majority. De wereld ziet hoe de naoorlogse mondiale orde steeds meer onder vuur komt te liggen. De grote mogendheden putten zich uit in ontevredenheid over instellingen als de Wereldhandelsorganisatie (WTO), de G7 en de Verenigde Naties. De leegte is het meest zichtbaar bij de WTO, waar vooral het gebrek aan Europees leiderschap op het gebied van de handel voelbaar is nu de VS zich economisch naar binnen heeft gekeerd.
Boetedoening
De EU moet haar eurocentrische blik achter zich laten en accepteren dat het relatief kleiner wordt in een wereld van nieuwe zwaargewichten. Nieuwe vrijhandelsovereenkomsten kunnen Europa helpen zijn koloniale erfenis te verwerken. Dat zei de Duitse bondskanselier Scholz op 9 mei 2023 in het Europees Parlement. Maar vandaag staat datzelfde Duitsland te kijk voor racisme, oriëntalisme en eurocentrisme. Het stelt Israëlisch-Joods leven boven moslim/christelijk Palestijns leven en verzwijgt dat de Duitse Wiedergutmachung voor de Holocaust ten koste is gegaan van de Palestijnen. Het heeft geen boetedoening gedaan voor de genocide in Namibië en verdedigt vandaag voor het Internationaal Gerechtshof (ICJ) de Israëlische genocide tegen onschuldige burgers in Gaza en de bezette Palestijnse gebieden.
“Hoe nu verder?”, zo beëindige de professor zijn lezing, een vraag die hij als volgt beantwoordde: “Ik weet het niet. Het zal een proces van vallen en opstaan blijven. Dat is nu eenmaal inherent aan ons systeem. Een dictatuur zoals die van Poetin en China werkt sneller. Dat is ook een model. Maar bij ons heeft niet één iemand het voor het zeggen. Wij werken met compromissen, en dat werkt nu eenmaal traag”. In zijn review van Vos’ boek schrijft Robert2134 op 12 september 2022: “Een complex verhaal aangenaam verteld en vermengd met plezante anekdotes over de gezamenlijke grote reis van Europese landen op weg naar de toekomst. Je begrijpt de huidige samenwerking in Europa beter en [het boek] geeft te denken over de toekomst.” Zo zal de zaal de lezing van Hendrik Vos ook hebben ervaren.
Dat Vos nog geen begin maakte van een SWOT-analyse4 is curieus. De wereld staat in brand, en Europa speelt daarin een belangrijke rol. Vos verdedigt de stelling dat Oekraïne, ondanks de Russische rode lijn, moet kunnen toetreden tot de NAVO. Voor hem mag Rusland de oorlog niet winnen, spijts honderdduizenden slachtoffers. Terwijl geassocieerd EU-lid Israël een ongekend wrede genocide pleegt in Gaza, volstaat de EU met een verklaring waarin het Hamas veroordeelt en Israël het recht geeft zich te verdedigen. Commissievoorzitter Ursula von der Leyen projecteert de Israëlische vlag op het EU-hoofdkwartier en valt de voorzitter van het Israëlische oorlogskabinet in de armen. Sinds 29 december 2023 geeft de Unie forfait over de Zuid-Afrikaanse klacht tegen Israël bij het Internationaal Gerechtshof (ICJ).
Vos verdedigt de stelling dat Oekraïne, ondanks de Russische rode lijn, moet kunnen toetreden tot de NAVO. Voor hem mag Rusland de oorlog niet winnen, spijts honderdduizenden slachtoffers.
In een recent interview zegt Vos dat België Oekraïne onverkort blijft steunen en in Europees verband zal pleiten voor extra hulp voor het land. Er is in België een grote politieke consensus: de verantwoordelijke voor de oorlog is Russisch president Vladimir Poetin, aldus Vos, die zich misschien baseert op een peiling van 16 februari 2023. Een recentere opiniepeiling wijst echter op tekenen dat de vastberadenheid afneemt: 62% van de Belgen blijft Oekraïne nog steunen, en 58% is nog voor het lidmaatschap van Oekraïne tot de EU. Blijkbaar is er niet gepeild naar de vraag of Oekraïne de oorlog kan winnen.
Pijnlijke keuze
De gerenommeerde Amerikaanse politicologen George Biebe en Anatol Lieven geven daar een duidelijk antwoord op. De VS5 staat voor een pijnlijke keuze. Een leefbaar Oekraïne met uitzicht op EU-lidmaatschap vergt dat het afziet van een bondgenootschap met de NAVO of de VS. Als neutraal land zal het verifieerbare beperkingen moeten aanvaarden op aard en omvang van zijn bewapening. Op 18 januari 2022 legde UAntwerpen-professor Tom Sauer al een voorstel op tafel dat als twee druppels water op dat van Biebe en Lieven lijkt: “Oekraïne wordt best een bufferstaat. Het zou er economisch op vooruitgaan en veiliger worden.” En dat terwijl zijn collega’s Sven Biscop (UGent en Egmont) en Alexander Mattelaer (VUB en Egmont) hamerden op bewapenen, financieren en sanctioneren.
Oorlog en klimaatverandering. Dát zijn de issues waar mensen van wakker liggen, net als biodiversiteit, milieuschade, asiel en migratie. Per saldo heeft het Europese project geleid tot diversiteit en tegenstellingen. We zijn getuige van een brede heropleving van het nationalisme in Europa, denk aan extreemrechtse partijen als de AfD van Tino Chrupalla en Alice Weidel in Duitsland, het Rassemblement National van Marine Le Pen in Frankrijk, Fratelli d’Italia van Giorgia Meloni in Italië, Vox van Santiago Abascal Conde in Spanje, de PVV van Geert Wilders in Nederland, de FPÖ van Herbert Kickl in Oostenrijk, en het Vlaams Belang van Tom Van Grieken in ons land. En in Polen ambieert de nieuwe pro-EU coalitieregering6 van Donald Tusk een ‘leidende positie in Europa’ en een sterke positie binnen de NAVO.
Tegen die achtergrond lijkt het kortzichtige nationale eigenbelang voorrang te krijgen op het enthousiasme voor de Unie. De tegenstellingen nemen toe. Geen beleidsverantwoordelijke in Europa die pleit voor een onderhandelde oplossing in Oekraïne of voor gerechtigheid voor de Palestijnen. De kans dat de Unie uiteenvalt is reëel.
*****
1 Rosato, Sebastian, Europe United: Power Politics and the Making of the European Community, Cornell University Press, Ithaca, 2011, p. 1-12.
2 Vanden Berghe, Yvan, De Koude Oorlog. Een nieuwe geschiedenis (1917-1991), Acco, Leuven / Den Haag, 2011, p. 173-174; 453.
3 Oekraïne was al de facto lid van de NAVO. Een de jure lidmaatschap zou de stationering van nuclear capable NAVO-raketten aan de Russische grens met zich meebrengen die Moskou in 5 minuten zouden kunnen vernietigen, te kort voor de Russen om hun raketschild te activeren.
4 Een SWOT-analyse is een methode om sterktes, zwaktes, kansen en bedreigingen van een organisatie in kaart te brengen, als uitgangspunt voor het ontwikkeling van beleid. Men maakt de analyse best met interne en externe deelnemers van verschillende disciplines.
5 Impliciet bevestigen de auteurs dat het gaat om een oorlog tussen de VS en Rusland, uitgevochten in Oekraïne. Een vredesproces kan dus enkel tussen deze partijen worden gevoerd. Rusland heeft al duidelijk gemaakt dat elk akkoord zal moeten worden bekrachtigd door een resolutie van de VN Veiligheidsraad zodat het afdwingbaar wordt.
6 De drie partijen in het regeerakkoord zijn (1) het liberale Burgerplatform van Donald Tusk, (2) de Derde Weg, een groepering van Polen 2050 en de Poolse Volkspartij, en (3) Links. Tusk heeft aangekondigd de Poolse defensie-uitgaven te verhogen. Inclusief het Armed Forces Support Fund plant het in 2024 4,2% van het verwachte bbp aan defensie uit te geven.
*****
Dit artikel verscheen eerder op Geopolitiek in context, waar men ook een reactie kan achterlaten.
